Na arenie świadomości. O świadomości i jej mózgowych wskaźnikach

Doc. Jan Kaiser jest psychologiem. Kieruje Zakładem Psychofizjologii w Instytucie Psychologii UJ. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Badań Układu Nerwowego oraz International Organization of Psychophysiology, British Psychophysiology Society i International Society for the Study of Induvidual Differences. Jego zainteresowania badawcze dotyczą psychofizjologii procesów poznawczych, fizjologicznych korelatów cech temperamentalnych i fizjologicznych wskaźników świadomości. Jest żonaty, ma troje dzieci. Czasami rysuje i maluje obrazy.

Jan Kaiser: Jest wiele propozycji definiowania świadomości, co wynika z różnych orientacji teoretycznych. Mówiąc najprościej, być świadomym to mieć wgląd w aktualną zawartość własnego umysłu. Chodzi zarówno o doznania sensoryczne i afektywne, jak i o abstrakcyjne idee. W moim przekonaniu, idee świadomości dobrze oddaje metafora areny. Problem w tym, czy informacje, które dostają się na tę arenę, uzyskują jakiś szczególny status.

- Przyjmuje się, że wskaźnikiem stanu świadomości jest rytm o częstotliwości 40 Hz w zapisie EEG. Ten rytm towarzyszy świadomej aktywności, np. naszej rozmowie, ale również występuje w stanach wyciszenia, relaksacji, a nawet kiedy zasypiamy. Jest też obecny w tzw. fazie paradoksalnej snu, kiedy śnimy. Natomiast nie ma go w fazie snu głębokiego.

- Generator rytmów EEG znajduje się prawdopodobnie w podkorowej strukturze mózgowej, w tzw. wzgórzu, natomiast odbieramy je zazwyczaj z kory. Zapis EEG osoby, która czuwa, jest wypadkową różnych rytmów: rytm alfa (podstawowy, relaksacyjny) między 8 i 13 Hz jest przemieszany z rytmem beta, powyżej 13 Hz. Do tego należy dodać rytm 40 Hz. Kiedy jesteśmy bardziej aktywni umysłowo, to fal alfa jest mniej, a fal beta więcej.

- Istnieje coś takiego, jak świadomość sensoryczno-afektywna, czyli subiektywne odczuwanie cech fizycznych bodźców, doznawanie własnego ciała oraz stanów afektywnych. Na przykład pod wpływem zbyt mocnej kawy mogą pojawić się trudne do określenia przykre doznania, jakiś niepokój. Zgodnie z teorią emocji Jamesa i Langego doświadczamy tego, co dzieje się w naszych trzewiach, w formie stanów emocjonalnych. Ludzie chorzy na wieńcówkę przeżywają stany lękowe, osoby z chorobą wrzodową budzą się nad ranem z niepokojem. Świadomością sensoryczno-afektywną można manipulować przez ograniczanie dopływu bodźców. W eksperymentach nad skutkami deprywacji sensorycznej badani są np. zanurzeni w gęstym płynie o temperaturze ciała, pozostają w ciszy, oczy mają przesłonięte matowymi goglami. Różnie odczuwają ten stan: jedni doznają niepokoju, a nawet napadów lęku, inni są zrelaksowani. Prawdopodobnie na ich stan ma wpływ nastawienie poznawcze. Znane mi są relacje lekarzy anestezjologów, którzy pozwolili (bez narkozy) całkowicie zwiotczyć swoje mięśnie lekiem podobnym do kurary. Nie odczuwali swojego ciała. Czuli się koszmarnie: wydawało im się, że są na zewnątrz ciała. Doznania, które składają się na cielesną, zmysłową tożsamość, są niezwykle trudne do zwerbalizowania. Kiedy zaczynamy o tym mówić, to wchodzimy już na inny poziom świadomości.

- Świadomość percepcyjna, czyli spostrzeżenia i wyobrażenia przedmiotów i zdarzeń. Noworodek jej prawdopodobnie nie ma: odbiera bodźce, ale nie wie, co widzi. Wreszcie jest świadomość semantyczna, związana z mową. Ten rodzaj świadomości obejmuje wszystko to, co możemy nazwać. Wielu psychologów twierdzi wręcz, że świadomość konstytuują znaczenia słów. To, czego nie da się nazwać, jest, w ich opinii, poza świadomością.

- Zachowania społeczne w dużym stopniu są regulowane świadomością werbalną. Gdy jednak próbujemy wpływać na swoje ciało, świadomość werbalna jest mało skuteczna. Jazdy na nartach lub na rowerze nie sposób się nauczyć tylko w oparciu o werbalny instruktaż. Ale sugestia odnosząca się do stanów organizmu działa częściowo poprzez kanał werbalny. Aby zadziałał tzw. efekt placebo, ktoś musi mocno wierzyć, że to, co mu lekarz zleca, jest prawdziwym lekarstwem. O jego właściwościach wie z przekazu werbalnego. Ludzie przekonani, że zjedli trującego grzyba, mogą mieć objawy zatrucia: gorączkę, torsje, biegunkę, chociaż badanie treści żołądka wyklucza obecność trucizny. O tym, jakie grzyby są trujące, dowiadujemy się werbalnie i ta wiedza skojarzona z wyglądem grzyba wywołuje objawy. W przypadku sugestii mamy do czynienia z oddziaływaniem na kilka obszarów świadomości jednocześnie, a one są przenikalne.

- Jeśli chodzi o świadomość sensoryczno-afektywną, to cały czas z wyjątkiem, być może, faz głębokiego snu. Są dwie koncepcje zjawiska świadomości: jedna traktuje świadomość jako stan ciągły, druga sugeruje jej skokowy charakter, podobny do klatek filmowych, choć retrospektywna pamięć tego na ogół nie może uchwycić. Kiedy relacjonujemy to, co mamy w świadomości, mówimy o czymś, co było nieco wcześniej, w kategoriach doświadczenia ciągłości. Uzasadniając skokowy charakter świadomości, wskazuje się na momenty zagapiania, przeoczenia, gdy świadomość jest jakby zatrzymana na zasadzie pustej stop-klatki. Ludzie, którzy medytują, doznają - jak czytałem - pulsowania świadomości.

- Przestać myśleć na życzenie potrafią ponoć ludzie uprawiający medytacje np. metodą zen.

- Zanim jakaś treść dotrze do świadomości, zaczyna się wcześniej proces uwagi. To odbywa się bez naszej świadomej kontroli. Proces uwagi co chwilę wyrzuca do pamięci krótkotrwałej jakieś treści. W głośnych eksperymentach Benjamina Libeta badany siedział w fotelu i miał, kiedy tylko przyjdzie mu ochota, przycisnąć guzik. Okazało się, że zanim to wykonał, kilkaset milisekund wcześniej w korze mózgowej pojawiał się i narastał tzw. potencjał gotowości. Mało tego, okazało się, że ów potencjał gotowości wyprzedzał uświadomienie sobie przez badanego chęci wykonania tej czynności. W innym eksperymencie badany miał rezygnować z wykonania czynności, kiedy uświadomił sobie zamiar jej wykonania. Potencjał gotowości rósł tak, jak w poprzednim eksperymencie, ale od momentu rezygnacji zaczynał opadać. Libet interpretuje ten wynik w kategoriach świadomej kontroli procesów mózgowych: znacznie łatwiej możemy wpływać na wykonanie danej czynności, niż na to, czy i kiedy nam ona przychodzi do głowy. Interpretacja Libeta sięga dalej, w sferę etyki: człowiek nie jest w stanie odpowiadać za swoje intencje, ale może powstrzymać ich realizacje.

- Świadome, czyli kontrolowane procesy umysłowe włączają się wtedy, kiedy dzieje się coś nowego, zaskakującego, gdy pojawia się niepewność, konflikt, niezgodność informacyjna. Wtedy musimy podejmować decyzje, uwzględniając aktualną sytuację. Świadomość semantyczna służy zaś temu, aby mogły istnieć związki, komunikacja między ludźmi. Służy ona również ădialogowi wewnętrznemu, gdy myślimy o kosztach i zyskach, wynikających z takiej, a nie innej decyzji.

- Takie stany zdarzają się w padaczce skroniowej. Zazwyczaj pobudzenie patologiczne rozprzestrzenia się po całej korze, ale czasem idzie w głąb, aktywizując tzw. układ limbiczny, którego ważne struktury znajdują się pod płatami skroniowymi kory mózgowej. Może to spowodować czasowe zaburzenia pamięci deklaratywnej, inicjowanie zachowań impulsywnych, bez związku z sytuacją. Zdarzało się, że pacjent wsiadał do pociągu np. w Warszawie, a orientację odzyskiwał np. na jakimś placu w Brukseli, nie wiedząc, skąd się tam wziął.

- Sadzę, że tak. Przyjmuje się, że tzw. organiczne zaburzenia funkcji mózgu mogą powodować takie skutki. Rozpatrując przypadek zbrodni sędzia chce się dowiedzieć, czy człowiek był poczytalny, czy zdawał sobie sprawę z tego, co robi. Biegli interpretują zapis EEG pod kątem takich zaburzeń. Kiedy je wykryją, to sędzia ma podstawę do nadzwyczajnego złagodzenia kary.

- Myślę, że można szukać w życiorysie takiej osoby różnych zdarzeń, które mogłyby wskazywać, na ile kontrolowała swoje zachowanie w sytuacji analogicznej. Jeżeli ktoś taki zdaje sobie sprawę z zagrożenia, które wynika z jego choroby, to w pewnym stopniu może próbować unikać sytuacji ryzykownych, albo kiedy odczuwa swoistą aurę, jakoś się zabezpieczać. Inaczej rzecz się przedstawia w przypadku organicznych uszkodzeń mózgu, które niosą ryzyko ograniczonej kontroli działań, a są nierozpoznane.

- Na pewno nie możemy odpowiadać za zachcianki, czasem paskudne, które przychodzą nam do głowy. Natomiast świadomie możemy kontrolować proces ich zaspokajania, potrafimy go stłumić. Małe dzieci, które mają słabo wykształconą tę funkcję świadomości, są impulsywne. Są dorosłe osoby z przerostem zachowań impulsywnych, u których funkcja hamująca świadomości jest nieco ograniczona. To może wynikać np. z cech temperamentalnych. Płaty czołowe kory mózgowej, a ściślej, część przedczołowa jest związana z kontrolą zachowań społecznych. Kora przedczołowa jest przypuszczalnie mózgowym substratem systemu norm społecznych. Jesteśmy wyposażeni przez naturę do podjęcia odpowiedzialności za swoje zachowanie. Samo posiadanie kory przedczołowej jednak nie wystarczy, konieczne jest jej zagospodarowanie.

- To pojęcie odnosi się do różnych zjawisk. Na ogół przyjmuje się, że w tych stanach ludzie doświadczają zmian w percepcji otoczenia i siebie samych, w wyniku uwolnienia się od konwencjonalnych schematów poznawczych i swego rodzaju wyzwolenia emocjonalnego. Czują się wtedy kimś innym, wpadają w stany mistyczne, mają poczucie mocy, kontaktu z absolutem itp. Takie odmienne stany świadomości może wywołać choroba, np. rodzaj epilepsji zwany czasem epilepsją Dostojewskiego (Dostojewski na to cierpiał). Stany takie pojawiają się pod wpływem pewnych narkotyków. Modna swego czasu w środowiskach artystycznych była meskalina (pejotl). Przed wojną ukazała się praca prof. Stefana Szumana o skutkach działania pejotlu na stany subiektywne, napisana na podstawie wspólnych z Witkacym doświadczeń. W sławnym eseju Aldousa Huxley'a pt. Percepcja oczyszczona znajdziemy opis odmiennego spostrzegania rzeczywistości pod wpływem pejotlu. Odmiennych stanów świadomości można też doświadczyć w wyniku pewnych praktyk, np. medytacji, tanecznego kręcenia się w kółko jak to czynią islamscy derwisze i chasydzi.

- Narkotyki oddziałują na wydzielanie i efektywność działania niektórych neurotransmiterów w mózgu. Popularne narkotyki mako-pochodne (morfina, heroina), jak również kokaina i amfetamina, działają na tzw. układ dopaminergiczny. Synapsy komórek tworzących ten układ wydzielają dopaminę, neurotransmiter wywołujący przyjemne odczucia. W warunkach normalnych jesteśmy w ten sposób nagradzani przez naturę za trudy życia. Narkotyki, pobudzając układ dopaminowy, niejako na skróty wywołują silne odczucia przyjemne.

- Zjawisko uzależnienia jest złożone, zwrócę uwagę tylko na aspekt psychofizjologiczny. Mamy w sobie naturalne substancje Đ peptydy, które działają stymulujaco na układ dopaminergiczny. Człowiek, który bierze heroinę czy morfinę, wprowadza sztucznie do organizmu pewną dawkę peptydo-podobnych substancji, które doprowadzają go do stanu euforii lub przynajmniej przyjemnego pobudzenia. Z psychologicznego punktu widzenia takie sztucznie wywołane doznania są nieuzasadnione i nie dają pełnej satysfakcji emocjonalnej, czegoś w rodzaju spełnienia. Poczucie niedosytu skłania do powtórzenia próby. Natomiast morfina podawana przy silnym bólu nie prowadzi do uzależnienia. U osoby cierpiącej wydziela się substancja P - neurotransmiter, który wywołuje odczucie bólu. Z funkcjonalnego punktu widzenia adresatem podawanej przez lekarza morfiny jest proces bólowy, który organizm stara się zrównoważyć. W tym przypadku efekt działania narkotyku jest jedynie wsparciem naturalnego procesu samoznieczulenia przy udziale peptydów.

- Nikomu nie polecam sięgania samemu po takie leki. Powszechne skarżenie się na depresję ma charakter zjawiska bardziej społecznego niż medycznego. Ludzie przyswoili sobie słowo depresja i kiedy dolega im zły humor, mówią, że mają depresję. Zazwyczaj mamy tylko obniżony nastrój. Kiedy system dopaminergiczny jest nie dość aktywny, człowiek ma niedosyt stanów przyjemnych i stara się pobudzić ten system sięgając po leki antydepresyjne, narkotyki, alkohol. Dalsze skutki są odwrotne od oczekiwanych. Są inne sposoby pobudzania wydzielania dopaminy: u hazardzisty wysoki poziom niepewności wprowadza go w stan napięcia. Kiedy kulka w ruletce wreszcie gdzieś trafi, gracz zostaje uwolniony od niepewności i następuje reakcja układu dopamicznego. Podobnie u alpinistów czy skoczków spadochronowych działa wysoki stopień niepewności i ryzyka. W momencie, kiedy to się kończy, pojawia się satysfakcja. Stwierdzono, że rytmiczne ruchy też pobudzają układ dopaminergiczny. Stąd rola tańca i ruchu w wywoływaniu transu i euforii, np. taniec chasydów.

- Psychochirurgia to ingerencja w strukturę mózgu w celu wywołania pożądanych skutków psychologicznych. James Olds i Peter Miller odkryli u szczurów silną tendencję do samostymulacji pewnych struktur mózgowych w okolicach systemu dopaminergicznego. Ktoś wymyślił, aby pacjentowi choremu na depresję włożyć w okolice mózgowych ośrodków przyjemności elektrodę, poprzez którą mógłby sam stymulować swój mózg, kiedy jest mu źle. W miarę samostymulacji pogłębiała się jego frustracja. To tak, jak podstawić smakoszowi pod nos jedzenie i dać mu je pooglądać, powąchać, polizać, a potem zabrać. Tego rodzaju zabiegi robiono też w ZSRR. Implantowano ludziom do mózgu platynowe elektrody i próbowano ich leczyć. Zachodzi podejrzenie, że leczyli głównie więźniów z psychuszek, takich, którym się ustrój nie podobał.

- Dla mnie ważne jest odkrycie w aktywności mózgu specyficznych wskaźników efektów poznawczych. Michael Coles i jego zespół z Uniwersytetu w Illinois odkryli mózgowy korelat poznawczej konstatacji popełnienia błędu. Gdy zauważymy, że popełniliśmy błąd, mózg specyficznie reaguje. Badania znanej amerykańskie uczonej pochodzenia węgierskiego, Marty Kutas, doprowadziły do wykrycia specyficznej reakcji mózgu na brak związku semantycznego pomiędzy słowami. Te odkrycia mają przełomowe znaczenie w badaniach świadomości. Chodzi o odwieczny problem psychofizyczny: o stosunek ciała i duszy. W nowej wersji tego problemu pytamy o relacje pomiędzy procesami mózgowymi a treściami świadomości.