Rozpatrując stosunki międzyludzkie w określonym środowisku społecznym podobnie jak ekolodzy w odniesieniu do innych istot żywych wyróżniamy trzy podstawowe typy interakcji, a mianowicie neutralizm, protekcjonizm i antagonizm. Neutralizm to życie razem, ale obok siebie", protekcjonizm to wszelakie formy wspierania się wzajemnego, wreszcie antagonizm to różne odmiany konkurencji i walki. Jednym ze skutków industrializacji i urbanizacji jest niestabilność rodziny, ograniczony wpływ rodziców na dzieci oraz brak skutecznych form kontroli nad nimi, a więc zanikanie charakterystycznego dla właściwie funkcjonującej rodziny protekcjonizmu, jednocześnie obserwuje się, że podstawowym, a niekiedy jedynym celem społeczeństwa, jest dążenie do dobrobytu materialnego. Młodzi ludzie, którzy mają odmienną wizję świata, często podejmują walkę z rzeczywistością sięgając po środki, które pozwalają im choćby pozornie, oderwać się od szarości dnia codziennego i przenieść w świat szczęścia i radości. Otoczenie człowieka, zarówno materialne, jak też klimat emocjonalny. tworzy łącznie swoista nisze ekologiczną", w której upływa życie jednostki. życie, dla którego jednym z najpoważniejszych zagrożeń są uzależnienia lękowe. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) lek - to każda substancja wywołująca określony efekt farmakologiczny. Uzależnienie lękowe (zależność lękowa) jest stanem psychicznej, a niekiedy także fizycznej reakcji, zachodzącej pomiędzy organizmem a lekiem, charakteryzującej się zmianami zachowania, zawsze zawierającymi przymus ciągłego lub okresowego przyjmowania tego leku po to, aby doświadczyć psychicznych efektów jego działania lub, aby uniknąć objawów wynikających z jego braku.
Wyróżnia się następujące uzależnienia:
l) fizyczne = fizjologiczne,
2) psychiczne= psychologiczne,
3) społeczne = socjologiczne.
Uzależnienie fizyczne wiąże się z włączeniem danego środka uzależniającego lub jego metabolitów w cykl przemian tkankowych, co powoduje, że staje się on niezbędny do zachowania homeostazy. Pomimo swej szkodliwości środek farmakologiczny jest potrzebny" dla organizmu, a jego od- stawienie wywołuje zespół abstynencyjny. Jest to zespół objawów somatycznych i psychicznych powstający w wyniku odstawienia stale przyjmowanego leku, zmniejszenia jego dawki lub równoczesnego przyjęcia leku działającego antagonistycznie. Rodzaj objawów i ich nasilenie zależą od preparatu, dawki, okresu używania i cech osobowości. Z uzależnieniem fizycznym wiąże się zjawisko tolerancji leku, polegające na zwiększającej się odporności organizmu na działanie środka uzależniającego w miarę przedłużania czasu jego używania. Uzależnienie psychiczne jest stanem patofizjologicznym powstałym w wyniku przyjmowania środków uzależniających. Przejawia się ono różnym stopniem pragnienia, od pożądania aż do nieodpartej żądzy i przymusu brania. Przyjmowanie środków odurzających wywołuje przyjemność albo usuwa uczucie dyskomfortu. Uzależnienie społeczne wiąże się z zażywaniem środków toksycznych pod wpływem panującej mody lub w grupie podobnych sobie ludzi (np. hipisi), w kręgach młodzieży z tzw. subkultur. Istotą zjawiska jest bardzo silne uzależnienie od grupy, co pociąga za sobą bezwzględne respektowanie panujących w niej zasad i obyczajów. Różne typy zależności lękowej (wg Komisji Ekspertów WHO) przedstawia ponizsze rozstawienie.
Rodzaje uzależnień lękowych oraz niektóre związki chemiczne wywołujące je Typ uzależnienia Substancja uzależniająca Alkoholowo-barbituranowy Amfetaminowy Cannabis Kokainowy Halucynogenny Kat Opiatowy Rozpuszczalników wziewnych etanol, związki barbituranowe, benzodwuazepiny, meprobamat, leki uspokajająco-nasenne amfetaminy, preparaty stymulujące o działaniu sympatyko- mimetycznym wszystkie przetwory konopi indyjskich kokaina i liście coca LSD, inne halucynogeny naturalne i syntetyczne przetwory rośliny Catha edulis Forrsak zawierające nor- pseudoepinefrynę związki opioidowe morfina, diamorfina = heroina, kodeina, fentanyl, dolargan toluen, aceton, ksylen, benzyna, eter. butapren Charakterystyczną cechą większości środków odurzających jest uodparnianie się organizmu człowieka na ich działanie. Ta nabyta odporność (tolerancja) powoduje konieczność przyjmowania coraz większych dawek dla uzyskania takich samych efektów. W poszczególnych typach zależności mogą występować preparaty o różnej tolerancji i wywołujące różne typy uzależnienia, Uzależnienie lękowe może prowadzić do narkomanii, będącej najmniej rozpoznanym rodzajem patologii społecznej związanej z rozwojem cywilizacji i występującej niemalże we wszystkich krajach świata. Jednym z czynników ją warunkujących jest zdolność niektórych środków do wywoływania subiektywnego uczucia nadmiernego dobrego samopoczucia, czyli euforii, co sprawia osiągnięcie w krótkim czasie komfortu psychicznego w postaci odprężenia, spokoju i poczucia bezpieczeństwa.
U osób przyjmujących te leki powstaje możliwość ucieczki od stresu i frustracji współczesnego życia oraz napięć w stosunkach międzyludzkich. Innymi motywami przyjmowania środków odurzających są: zaspokojenie ciekawości, szukanie nowych wrażeń, potrzeba osiągnięcia świadomości przynależności do określonej grupy i akceptacji, wyrażenie swej niezależności lub wrogości wobec otaczającego świata, chęć znalezienia" nowych wartości, przekonanie o wzroście możliwości twórczych. Predysponujące do powstania uzależnień są: zaburzenia osobowości, takie jak niedojrzałość emocjonalna i psychoseksualna, nadwrażliwość; czynniki społeczne, np. środowiskowa aprobata, nacisk grupy rówieśniczej, rozbieżność pomiędzy wartościami propagowanymi a rzeczywistością; czynniki rodzinne, a więc niestabilność rodziny, zanikanie więzi między rodzicami a dziećmi. Narkomanię cechuje gwałtowny wzrost liczby osób zażywających środki odurzające, także młodzieży i dzieci, o różnorodnym statusie ekonomicznym i społecznym. U narkomanów, podobnie jak u alkoholików, występują negatywne skutki uzależnień dotyczące zarówno jednostki, jak i społeczeństwa.
W przyrodzie istnieje ok. 4 tyś. roślin zawierających substancje psychotropowe, lecz jedynie 1% z nich jest regularnie wykorzystywany dla ich właściwości odurzających. Do najstarszych, znanych już w XVI w.p.n.e., środków uzależniających należą opium, konopie indyjskie i liście Coca. W drugiej i trzeciej dekadzie obecnego stulecia polski rynek środków odurzających został zdominowany przez morfinę i kokainę. Do roku 1935 produkcja narkotyków w Polsce była oparta wyłącznie na surowcach importowanych i wyrób ich odbywał się tylko w jednej firmie farmaceutycznej. W drugiej połowie lat trzydziestych rozpoczęto produkcję morfiny ze słomy makowej i odbywała się ona także tylko w jednym przedsiębiorstwie. Oficjalna produkcja i sprzedaż narkotyków ulegała systematycznemu obniżaniu. Na przykład w roku 1929 w Polsce spożycie morfiny wynosiło 3,9 kg/min mieszkańców, a w 1933 1,8 kg/min mieszkańców. Jednakże przemyt z krajów bałkańskich, Niemiec i Związku Radzieckiego kilkakrotnie przewyższał wielkości oficjalnej produkcji. Wysoka czarnorynkowa cena morfiny powodowała, że była ona narkotykiem osób dobrze sytuowanych; znacznie tańszy eter etylowy stał się najbardziej dostępnym środkiem odurzającym uboższych warstw społecznych. Z lat okupacji i okresu powojennego brak informacji o przyjmowaniu środków odurzających. Dopiero w latach sześćdziesiątych pojawiają się pierwsze sygnały o narkomanii. Najczęściej używanymi w tym czasie środkami były morfina, kokaina oraz leki uspokajające (nazwy handlowe: Elenium, Glimid, Tardyl) lub pobudzające (amfetamina). Z danych statystycznych wynika, że lekarze zaaplikowali: w roku 1963 ok. 500 tabletek Elenium a 10 mg, w 1967 6217, a w 1969 65 853; w tym samym okresie wzrosło 6-krotnie użycie dolarganu. Wśród śmiertelnych zatruć spowodowanych przedawkowaniem leków 70% zgonów stanowiły zejścia związane z nadmierną konsumpcją barbituranów, zaś tylko 1% z powodu morfiny.
Pod koniec lat sześćdziesiątych, pod wpływem amerykańskich i zachodnioeuropejskich wzorów życia, najczęściej zażywanymi środkami stały się narkotyki halucynogenne, których znikoma dostępność na rynku spowodowała poszukiwanie substytutów. Jednym z nich było tri", którego wdychanie prowadziło do uzyskiwania euforii z halucynacjami wzrokowymi i słuchowymi. Po jego wycofaniu ze sprzedaży podobne miejsce zajęły rozpuszczalniki, benzyna, nafta, eter. W tym czasie chętnie korzystano z fen- metrazyny i parkopanu, choć zażywano również syntetyczne środki przeciw- bólowe, np.: Dolargan, Omnapan, Eucodal, a także leki nasenne Glimid, trankwilizatory Meprobamat, pochodne kwasu barbituranowego oraz morfinę i LSD (dwuetyloamid kwasu D-lizergowego). W roku 1970 spośród osób hospitalizowanych z powodu rozpoznania uzależnienia lękowego 28,2% związanych było z opioidami, 20,8% ze środkami nasennymi i uspokajającymi, zaś 10,5% było politoksykomanami. W kolejnych latach wzrastała liczba hospitalizowanych i uzależnionych od opioidów, np. w roku 1975 stanowili oni już 42,3% osób uzależnionych, w 1979 - 70%, w 1981 - 80%, w 1984 aż 83%, w 1991 - 80%. Zjawisko to związane było z odkryciem odurzających właściwości tzw. mleczka makowego, czyli soku ściąganego z niedojrzałych makówek, używanego do iniekcji. Znany był również sposób przyrządzania makiwary", zwanej inaczej zupą", otrzymywanej przez gotowanie słomy makowej.
Opracowanie nieskomplikowanej technologii uzyskiwania polskiej Heroiny", czyli kompotu" ze słomy makowej stanowiło rewolucję w dziejach polskiej narkomanii, zwłaszcza, że opioidy charakteryzują się największą zdolnością wywoływania uzależnienia fizycznego i psychicznego, a ich tzw. indeks ryzyka wynosi 4,2; podczas gdy leków psychostymulujących 3,8; środków nasennych 2,7; przeciwbólowych 1,0; trankwilizatorów 0,2; a alkoholu 0,01. Dodatkowe ryzyko powstania uzależnienia wiąże się z faktem, że kompot" jest preparatem o nieznanej ilości czystych opioidów, co może być przyczyną przedawkowania. Innymi środkami odurzającymi obecnie popularnymi wśród narkomanów są, oprócz opioidów, nadal barbiturany, trankwilizatory, neuroleptyk!, zaś w ostatnich latach także amfetamina oraz neuroleptyk! typu cannabis, przede wszystkim marihuana. Wśród najmłodszej kategorii konsumentów największym uznaniem cieszą się środki wziewne butapren, aceton itp. Potwierdziły to badania własne, którymi objęto 136 pacjentów domów Monar". Większość z nich, bo, aż 115 (84,6 3,36%), uzależniona była od opioidów lub opioidów i innych substancji, zaś prawie połowa (44,1 6,4%) zbadanych przyjmowała barbiturany, najczęściej w połączeniu z opioidami. Rzadziej stwierdzano uzależnienia od lotnych substancji organicznych (13,2 7,99%) i psychotropowych (13,9 7,95%) często również w skojarzeniu z preparatami innych grup. Szczegółowe dane na ten temat przedstawiono na rycinie 15.1. Dane liczbowe dotyczące rozmiarów narkomanii oparte są głównie na informacjach uzyskiwanych z placówek służby zdrowia i milicji (policji).
W latach 1928-1930 leczono od 85 do 131 chorych (uzależnionych) rocznie, zaś w okresie tuż przedwojennym ok. 300 narkomanów rocznie. Liczbę eteromanów określano natomiast na dziesiątki tysięcy osób. Dane policji z lat 1932-1935 podają, że tylko 91 osób uzależnionych występowało w tym czasie jako oskarżone lub świadkowie w różnych sprawach. Dopiero w drugiej połowie lat sześćdziesiątych publikuje się dalsze informacje na temat narkomanii w Polsce. Wskaźnik liczby pacjentów leczonych z powodu uzależnień lękowych na 100 tyś. mieszkańców przedstawia się następująco: w roku 1960 0,3; w 1970 1,2; w 1980 3,5; a w 1986 7,8. Najwyższe wartości tego wskaźnika stwierdzono w województwach: legnickim, warszawskim, gdańskim, jeleniogórskim, wrocławskim i opolskim. Dane powyższe mają charakter orientacyjny i liczbę osób uzależnionych określa się tylko szacunkowo. I tak np. w 1972 r. było 100-l 80 tyś. uzależnionych, a w 1993 oceniano ich liczbę na ponad 300 tyś. (w Łodzi na 1500); zaś w najbliższych kilku latach prognozuje się ich 10-krotny wzrost.
---Wybrane substancje uzależniające---
Opium
sok z niedojrzałych makówek maku ogrodowego zawiera ok. 25 alkaloidów, z których najważniejszymi są pochodne fenantrenu (morfina, kodeina) oraz pochodne izochinoliny (papaweryna). Pochodne morfiny (opioidy), m.in. heroina (dwuacetylomorfina), dionina (etylomorfma), oksydon wywołują również przyzwyczajenie i uzależnienie. Podobne działanie mają inne syntetyczne narkotyczne leki przeciwbólowe, np. peptydyna (Dolargan), pentazocyna (Fortral). Opioidy wpływają depresyjnie na wszystkie typy synaps, zwłaszcza zaś na przewodzenie przez drogi wieloneuronowe. Morfina szybko wchłania się zarówno z przewodu pokarmowego, jak i po podaniu pozajelitowym, np. drogą oddechową podczas palenia opium. Działa głównie na ośrodkowy układ nerwowy, tj. korę mózgu, a w następnej kolejności na rdzeń przedłużony i kręgowy. Podawana w dawkach terapeutycznych obniża zdolność odczuwania bólu poprzez zmniejszenie wrażliwości kory mózgu na ból, pozostałe zaś wrażenia czuciowe i zmysłowe mogą ulec zaostrzeniu. Większe dawki morfiny, oprócz obniżenia zdolności odczuwania bólu, hamują czynność ośrodkowego układu nerwowego z następowym zwolnieniem procesów myślowych, kojarzenia, spostrzegania, wyobrażenia i pamięci.
Opioidy wywołują także objawy pobudzenia ośrodka nerwu błędnego, co jest przyczyną bradykardii, nudności, wymiotów, potów, a porażenie jąder nerwów okoruchowych prowadzi do rozszerzenia źrenic. Chorzy ci skarżą się na zaburzenia czynności przewodu pokarmowego (naprzemiennie występujące biegunki i zaparcia), brak łaknienia, zanik popędu płciowego lub niemoc płciową. Stwierdzić można zaburzenia odżywcze włosów, paznokci, zębów, skóry (sucha, o ziemistej barwie). Narkotyczne leki przeciwbólowe osłabiają pobudliwość ośrodka oddechowego, zwalniają przemianę materii oraz wywołują zarówno euforię, jak i senność czy śpiączkę. Po przedawkowaniu opioidów występuje początkowo zaczerwienienie skóry, a następnie jej zblednięcie (rozszerzenie naczyń krwionośnych jamy brzusznej i spadek ciśnienia tętniczego krwi), zawroty głowy z oczopląsem pionowym, senność oraz zwężenie źrenic, a po apomorfinie i dolarganie rozszerzenie źrenic, bradykardia, śpiączka, spłycenie, spowolnienie i nieregularność oddechu, zniesienie odruchów, hipotermia, skurcze zwieraczy. Heroina wywołuje szybko euforię, stan zadowolenia, satysfakcji i pogodzenia się ze światem. Zanikają po niej napięcia o charakterze negatywnym, np. poczucie winy i niepokój. Czasem występuje obrzęk płuc, którego mechanizmu powstania dotychczas nie wyjaśniono. Osoby przewlekle uzależnione od heroiny są wyniszczone, o żółto-ziemistym kolorze skóry, wąskich źrenicach i zmiennym nastroju (od drażliwości od euforii). U osób tych występuje brak łaknienia, bezsenność, zaburzenia równowagi, szum w uszach, upośledzenie słuchu, drżenie mięśniowe, zaburzenia koordynacji, parestezje i ciężkie zaburzenia psychiczne, których wyrazem jest m.in. utrata samokontroli, wyrażająca się dążeniem do zdobycia narkotyku wszelkimi sposobami i za wszelką cenę". Kolejne dawki heroiny prowadzą do wytworzenia tolerancji. Objawy spowodowane głodem środka uzależniającego występują już po kilku godzinach od przyjęcia narkotycznego leku przeciwbólowego.
Objawy abstynencji charakteryzują się gwałtownymi potami, łzawieniem oczu, zwiększoną wydzieliną z nosa, szerokimi źrenicami, gęsią skórką", bezsennością, niepokojem, silnym uczuciem strachu, nudnościami, wymiotami, biegunką, przyspieszeniem tętna i oddechu, wzrostem, a następnie spadkiem ciśnienia tętniczego krwi, zapaścią, drgawkami, majaczeniem. Dolegliwościom tym towarzyszą bóle głowy i innych części ciała. U osób uzależnionych od heroiny obserwować można ostre poprzeczne zapalenie szpiku w odcinku piersiowym, przewlekłe uszkodzenia organiczne mózgu oraz objawy mono- i polineuropatii z zaburzeniami mięśniowymi. W badaniach autopsyjnych osób uzależnionych od opioidów stwierdzono toksyczne zwyrodnienie neuronów, obrzęki i zwyrodnienie tłuszczowe komórek kory mózgu, zapalenie opon miękkich z krwotokami, zatory tętnic mózgowych z zawałami i ropniami mózgu oraz pnia mózgu, a także torbiele mózgu. Swoiste działanie środków psychotropowych wiąże się z ich wpływem na neuroprzekaźniki odgrywające zasadniczą rolę w mechanizmie przewodzenia w synapsach ośrodkowego układu nerwowego. Substancje te znajdują się w mózgu, zwłaszcza w układzie siatkowatym, który mieści się w" grzbietowej części opuszki i mostu, dochodzi do podwzgórza i wzgórza.
Wśród środków psychotropowych wyróżnia się leki:
a) halucynogenne,
b) neuroleptyczne,
c) anksjolityczne,
d) psychotropowe,
e) antydepresyjne.
Halucynogeny = środki psychodysleptyczne = psychozomimetyczne == psychodeliczne, wywołują zaburzenia psychiczne pod postacią zmian nastroju, emocjonalnych, zaburzeń procesów percepcyjnych oraz objawów narządowych. Ze względu na pochodzenie wyróżnia się środki halucynogenne naturalne, np. żywica kwiatostanów konopi (Cannabis indica s. sativd) zawierająca jako czynnik aktywny haszysz, oraz syntetyczne, np. LSD. Wiele innych leków może powodować objawy psychodeliczne, np. lotne rozpuszczalniki organiczne (tri, ksylen, aceton), leki pobudzające ośrodkowy układ nerwowy (amfetamina i jej pochodne, kokaina), leki przeciwhistaminowe (Diphergan, Aviomarin). Mechanizm działania halucynogenów najprawdopodobniej polega na ich antagonistycznym wpływie w stosunku do receptorów serotoninowych i histaminergicznych w ośrodkowym układzie nerwowym. Marihuanę (zwaną zielem, czajem, Maryśką, trawką, gównem, bhangiem, gandzią) otrzymuje się z konopi indyjskich; stanowi ona mieszaninę liści i kwiatostanów, przede wszystkim żeńskich. Haszysz natomiast jest mieszaniną żywicy ochraniającej wierzchołki kwiatowe żeńskie oraz kwitnących pędów szczytowych tej rośliny. Działanie psychotropowe marihuany i haszyszu zależy od tetrahydrokanabinolu. Mechanizm jego działania toksycznego wiąże się ze stymulacją syntezy amin katecholowych i hamowaniem syntezy prostaglandyn. Po zażyciu małych dawek marihuany lub haszyszu obserwowano u ludzi euforię, zaburzenia percepcji, uczucie odprężenia i senności; występowały halucynacje wzrokowe i słuchowe; brak było zaburzeń ruchomości gałek ocznych. Ponadto obserwowano objawy suchości w ustach, przewlekłe zapalenie błony śluzowej gardła, krtani i oskrzeli, bóle głowy, przyspieszenie tętna, nieznaczny wzrost ciśnienia tętniczego krwi. U osób będących pod wpływem większych dawek marihuany pojawiały się zaburzenia ruchomości gałek ocznych. Przyjmuje się, że działanie marihuany na rozmaite formy aktywności jest następujące: im większa złożoność celów do osiągnięcia, tym wyraźniejszy wpływ na efektywność ich osiągnięcia; im wyższa dawka, tym większe ograniczenie koordynacji motorycznej; im dłuższe poprzednie doświadczenie, tym mniejsze zakłócenie koordynacji motorycznej.
LSD
jeden z najsilniej działających narkotyków podwyższa stężenie serotoniny w neuronach, hamując jej uwalnianie z zakończeń presynaptycznych, a także pobudza ośrodkowe receptory dopaminergiczne i wykazuje znaczne działanie na układ adrenergiczny. Wpływ LSD na układ adrenergiczny objawia się rozszerzeniem źrenic, przyspieszeniem czynności serca, hipertermią, hiperglikemią i piloerekcją. Znacznie rzadsze zaś pobudzenie układu cholinergicznego wywołuje nudności, łzawienie, ślinienie się. Oddziaływanie LSD na układ psychiczny wiąże się z zaburzeniami emocji, myślenia, orientacji czasowo-przestrzennej, omamami wzrokowymi i słuchowymi;widzi, się" muzykę i słyszy się" kolory. U większości osób występują lęki i objawy ze strony układu autonomicznego, określane przez nich jako zła podróż", w przeciwieństwie do dobrej podróży", tj. odczuwania wrażeń pochlebnych.
Leki neuroleptyczne
odznaczają się silnym działaniem antypsychotycznym znoszą działanie środków halucynogennych. Zalicza się do nich preparaty 3 różnej budowie chemicznej, jak pochodne fenotiazyny (np. chlorpromazyna), butyzofenonu (np. haloperidol), tioksantenu, rezerpiny i in. Pochodne fenotiazyny dobrze wchłaniają się z przewodu pokarmowego; metabolity wykrywane są w moczu, nawet w kilka miesięcy po ich odstawieniu. Mechanizm działania tej grupy leków jest głównie związany z hamującym wpływem na ośrodkową aktywność dopaminy i noradrenaliny poprzez zwalnianie ich uwalniania i wychwytu oraz blokowanie struktur postsynaptycznych. Podchodne fenotiazyny działają również na układ histaminergiczny, tj. na receptory Hp, które występują m.in. w moście, rdzeniu przedłużonym i móżdżku. Stwierdzono również ich hamujący wpływ na receptory muskarynowe i wrażliwe na 5-hydroksytryptaminę znajdujące się w ośrodkowym układzie nerwowym. Działanie ośrodkowe objawia się uczuciem uspokojenia, sennością, apatią, osłabieniem mięśniowym. Osoby będące pod wpływem pochodnych fenotiazyny skarżą się na bóle i zawroty głowy, zaburzenia równowagi, brak łaknienia, uczucie suchości w ustach i jamach nosa. Występują dyskinezy, zwłaszcza w obrębie mięśni mimicznych twarzy i szyi. Źrenice są zwężone, o osłabionej reakcji na światło. W
przypadkach ciężkich zatruć początkowo może występować silne pobudzenie psychoruchowe, drgawki, a następnie śpiączka, w czasie której dochodzi do obniżenia temperatury ciała, spadku częstości tętna, zniesienia lub osłabienia odruchów neurologicznych. Wśród leków anksjolitycznych wyróżnia się: l) pochodne benzodiazepiny, np. chlordiazepoksyd (Elenium), diazepam (Relanium), oksazepam, temazepam (Signopam), nitrazepam; 2) pochodne difenylometanu (hydroksyzyna); 3) karbaminiany alkanodioli (Meprobamat). Leki te usuwają niepokój, nadmierną pobudliwość nerwową, wzmożone napięcie. Działanie ośrodkowe benaktyzyny polega na wybiórczym blokowaniu ośrodków i dróg nerwowych w podwzgórzu, zaś obwodowe na efekcie przeciwcholinergicznym wywołującym zwiotczenie mięśni gładkich i rozszerzenie źrenic. Meprobamat natomiast osłabia odruchy wieloneuronowe poprzez hamowanie przenoszenia bodźców w połączeniach wieloneuronowych; w mózgu blokuje połączenia pomiędzy korą a wzgórzem wzrokowym i podwzgórzem.
Pochodne benzodiazepiny wywierają działanie anksjolityczne, przeciwdrgawkowe, uspokajająco-nasenne i miorelaksujące. W ośrodkowym układzie nerwowym leki te wpływają na układ limbiczny i podwzgórze, w mniejszym stopniu na korę mózgu, W miejscach tych istnieją receptory benzodiazepinowe" sąsiadujące z neuronami GABA-ergicznymi. Pochodne benzodiazepiny po związaniu się z receptorami nasilają hamujące działanie GABA na inne układy neuroprzekaźnikowe (dopaminergiczny, adrenergiczny, serotoninowy, cholinergiczny). Działanie miorelaksujące jest spowodowane wpływem na układ pozapiramidowy i rdzeń kręgowy. Osoby będące po wpływem benzodiazepin wykazują znużenie, senność, zaburzenia równowagi, koordynacji ruchów, mowy i widzenia. U niektórych osób występuje śpiączka, po której długo utrzymują się bóle i zawroty głowy oraz zaburzenia koordynacji ruchowej i mowy, u innych stwierdza się pobudzenie psychoruchowe, omamy, wzmożenie odruchów neurologicznych. Meprobamat działa hamująco na psychikę poprzez blokowanie połączeń międzyneuronowych (z wyjątkiem jednosynaptycznych), co utrudnia przewodzenie bodźców w zakresie dróg korowo-podwzgórzowych, korowo-wzgórzowych, podwzgórzowo-korowych i wzgórzowo-korowych, a także przebiegających w obrębie rdzenia kręgowego. Pod wpływem meprobamatu dochodzi do uspokojenia, senności, zaburzeń koordynacji, a nawet śpiączki z osłabieniem napięcia mięśni szkieletowych, odruchów ścięgnowych, źrenice są zwężone i słabo reagują na światło, a niekiedy występuje podwójne widzenie. Środki psychostymulujące, np. amfetamina, fenmetrazyna wzmagają aktywność umysłową, wywołują pobudzenie psychiczne, uławiają percepcję, koncentrację i kojarzenie. Amfetamina i jej pochodne działają pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, wywołując stan euforii, przyspieszenie procesów kojarzenia, zwiększając wydolność fizyczną (środki dopingowe), zmniejszając uczucie głodu. Mechanizm ich działania polega na pobudzeniu przekaźnictwa dopaminergicznego i noradrenergicznego. Są to środki o znacznej toksyczności, które wchłaniają się szybko i wydalają wolno dając objawy pobudzenia aż do stanów psychotycznych z drgawkami. Pod wpływem preparatów psychostymulujących występują bóle i zawroty głowy z nudnościami i wymiotami, potami, brakiem łaknienia, przyspieszeniem i niemiarowością pracy serca, rozszerzeniem źrenic, zaburzeniami akomodacji. W ciężkich zatruciach tymi lekami pojawia się toksyczna psychoza z majaczeniem, wzmożeniem odruchów ścięgnowych, drżeniem włókienkowym. Wskutek porażenia ośrodka oddechowego lub niewydolności krążenia z migotaniem komór może nastąpić śmierć.
Punktem uchwytu środków przeciwdepresyjnych jest układ limbiczny i siatkowaty, gdzie następuje polepszenie wzajemnego stosunku pobudzenia i hamowania. Pod ich wpływem może występować podniecenie, bezsenność, omamy, urojenia, objawy pozapiramidowe, bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, suchość błon śluzowych nosa, jamy ustnej, gardła, zaburzenia akomodacji i światlowstręt.
Oddzielną grupę środków uzależniających stanowią rozpuszczalniki organiczne, jak np. tri, butapren, rozcieńczalniki do wyrobów nitrocelulozowych, aceton charakteryzujące się dużą lotnością i działaniem narkotycznym. Związki te dobrze rozpuszczają się w lipidach i wykazują szczególne powinowactwo do struktur tłuszczowych mózgu. Najczęściej uzależnionymi od związków organicznych są dzieci i młodzież, co potwierdzają badania własne, z których wynika, że w tej grupie uzależnionych wiek wahał się od 12 do 24 lat (średni 16 lat), a okres uzależnienia od kilku miesięcy do 5 lat (średni 1,6 lat). Działanie tych środków może przebiegać w postaci lekkiego zamroczenia świadomości do głębokiego znieczulenia z depresją ośrodka oddechowego. W zatruciu rozpuszczalnikami organicznymi występują zawroty głowy z wymiotami, zaburzenia widzenia związane z uszkodzeniem nerwu wzrokowego. Stwierdza się ponadto ogólne zmęczenie i zaburzenia snu. Jako następstwo ciężkich zatruć może powstać zespół psychoorganiczny. Niektóre z rozpuszczalników organicznych (np. tri) wywołują rozszerzenie naczyń mózgowych oraz zwiększają przepływ mózgowy, czego następstwem jest wzrost ciśnienia śródczaszkowego. Mogą one być także przyczyną niedokrwistości, martwicy oraz tłuszczowego zwyrodnienia mięśnia sercowego, wątroby i nadnerczy, zaburzeń rytmu serca oraz porażenia mięśni.
Z przeprowadzonych badań własnych dotyczących zmysłu słuchu i równowagi u osób uzależnionych od różnych substancji chemicznych (głównie opioidów) kontrolowanych w okresie abstynencji wynika, że u większości z nich występują zmiany patologiczne. Na podstawie badania otoneurologicznego, a także audiometrycznego, elektronystagmograficznego (wyniki 8 testów), elektroencefalograficznego i posturograficznego stwierdzono, że obserwowane zaburzenia mają ośrodkowy charakter. Jak wynika z badań, uszkodzenia zmysłu słuchu i równowagi występowały u wszystkich uzależnionych od lotnych substancji organicznych („wąchacze"), mimo najkrótszego okresu uzależnienia; rządziej natomiast obserwowano zmiany u osób pozostałych grup mimo znacznie dłuższego okresu narkomanii. Należy podkreślić, że rzadziej też u tych osób stwierdza się kliniczne objawy podmiotowe niż przedmiotowe. Zwraca uwagę fakt, że istnieje zależność statystycznie znamienna (dla poziomu ufności alfa = 0,001) pomiędzy ogólną liczbą objawów chorobowych a uzależnieniami trwającymi ponad rok, bez względu na rodzaj przyjmowanych substancji. Chęć przeżycia jakiejkolwiek odmiany stanu świadomości zdaje się być nieodłączną częścią życia ludzkiego. W tym m.in. tkwi przyczyna szerzenia się narkomanii. Człowiek uzależniony od leku lub narkotyku przestaje jednakże kierować swoim postępowaniem, wchodząc w poważne konflikty z rodziną i dalszym otoczeniem. Grupy zaś narkomanów stanowią już problem społeczny; z jednej strony wywodzą się często z kręgów ludzi o predyspozycjach do nałogów, z drugiej stwarzają odrębne środowiska, których oddziaływanie pogłębia zaburzenia socjosfery. krwiotwórczym i skórze charakterystyczne dla chorób wyzwolonych przez środowisko. Również odczyny uczuleniowe, stanowiące w znacznym stopniu zaburzenie wyzwolone przez środowisko, często towarzyszą zarażeniu pasożytem. Parazytoza jest też z reguły - pomijając rzadkie samozarażenie wywołana przez zewnątrzpochodny czynnik środowiska. Wszystko to uzasadnia zaliczenie parazytoz do chorób środowiskowych, nieraz także do chorób wyzwolonych przez środowisko. Stąd lekarz, zapobiegając, rozpoznając i lecząc parazytozy, powinien wnikliwie uwzględniać ich uwarunkowania środowiskowe.