Mak lekarski - Papaver somniferum L. Rodzina: makowate - Papaveracea

Opis rośliny i występowanie.
Wygląd maku jest powszechnie znany. Istnieje wiele odmian, różniących się pokrojem, barwą kwiatów, kształtem makówki wyglądem nasion oraz zawartością morfiny. Poszukiwane są zwłaszcza odmiany o szaroniebieskich nasionach. Najbardziej popularną odmianą jest Niebieski KM ostatnio zarejestrowano nową odmianę "Modry".
Cała roślina posiada system rurek mlecznych, zawierających biały, kleisty płyn, w skład którego wchodzi szereg związków, jak gumy, śluzy, żywice, białka oraz zespół alkaloidów.
Najstarszym i największym terenem uprawy maku są kraje azjatyckie: Turcja, Irak, Iran, Indie, Chiny, również stare tradycje uprawy ma Europa. W Polsce znaleziono nasiona maku w wykopaliskach w Biskupinie a wzmianki o jego uprawie spotyka się w herbarzach XVII i XVIII w.

Surowiec.
Surowcem są nasiona maku oraz makówki w odpowiedniej fazie ich rozwoju.

Nasiona maku zawierają tłuszcz (40-50°/o) białko (18-25%), witaminy oraz składniki mineralne. Wymagana barwa nasion szaroniebieska. W skupie wyróżnia się 2 klasy surowca.

Niedopuszczalne jest występowanie pleśni, zapachów obcych, szkodników żywych i martwych, ekskrementów zwierzęcych,, a także nasion roślin szkodliwych dla zdrowia jak: bielunia, kąkolu, lulka czarnego, życicy, jaskrów, lulecznicy i psianki słodkogórz.
Drugim cennym surowcem są dojrzałe, suche makówki bez roślin, z 7-10 cm szypułką, zwane również słomką makową. Zawierają one szereg alkaloidów o działaniu fizjologicznym. Surowiec służy do przemysłowego otrzymywania poszczególnych alkaloidów, z których produkuje się odpowiednie leki. W krajach azjatyckich mak uprawia się głównie dla opium, które otrzymuje się przez nacinanie niedojrzałych makówek, zaś w krajach europejskich mak uprawia się głównie dla uzyskania nasion, a alkaloidy - głównie morfinę - otrzymuje się z dojrzałych, suchych, wymłóconych makówek z 7-10 cm szypułką, zwanych słomą makową. Słomę makową przerabia się fabrycznie, uzyskując szereg alkaloidów o działaniu leczniczym, jak: morfina, kodeina, papaweryna.

Stanowisko w zmianowaniu, uprawa roli i nawożenie.
Pod uprawę maku przeznaczamy teren nasłoneczniony o glebie żyznej, ciepłej, przepuszczalnej, próchnicznej, zasobnej w wapń. Najodpowiedniejsze zatem będą czarnoziemy, mady, lessy rędziny itp. Na glebach zimnych, podmokłych, silnie zachwaszczonych i silnie zakwaszonych nie powinno uprawiać się tej rośliny. Najlepszym przedplonem pod mak będą okopowe na oborniku, rzepak, mieszanki motylkowych, względnie stanowisko, na którym jesienią obornik.

Przygotowanie roli pod zasiew należy w pierwszym rzędzie od sposobu uprawy maku. Roślinę tę często uprawia się jako roślinę współrzędną z kminkiem. Obie rośliny posiadają zbliżone wymagania glebowe i nawozowe. Uprawa przeprowadzona starannie ma na celu otrzymanie gleby wolnej od chwastów i w dobrej strukturze.

Pod uprawę maku stosuje się następujące ilości nawozów mi­neralnych na l ha:
80-100 kg N w 3 dawkach: 1/3 przed siewem, 1/3 po wzejściu, 1/3 po przerywce,
50-70 kg P₂O₅ w całości przed siewem,
100-110 kg K₂O w całości przed siewem.
Na glebę kwaśną należy zastosować jesienią na podorywkę lub orkę zimową 30 q/ha wapna.

Zakładanie plantacji.
Mak uprawia się wyłącznie z siewu nasion do gruntu. Nasiona maku są drobne, nerkowate, nieco spłaszczone, o powierzchni głęboko dołkowanej. Uprawiana obecnie dla przemysłu zielarskiego odmiana "KM" ma nasiona o barwie niebieskawoszarej. Długość nasion tej odmiany wynosi 1-1,5 mm, szerokość - 0,5-1,1 mm i grubość 0,5-0,8 mm. Masa 1000 ziarn mieści się w granicach 0,5-0,6 g. Nasiona maku dojrzewają w sierpniu. Zdolność kiełkowania zachowują przez 2-3 lata. W zielarstwie mak uprawiany jest głównie współrzędnie z kminkiem. Przy takiej uprawie na 1 ha potrzeba 0,8-1,5 kg nasion maku. W siewie czystym norma wysiewu maku "KM" na 1 ha wynosi ok. 3 kg. Mak należy wysiewać do gruntu pod koniec marca lub na początku kwietnia, możliwie płytko (0,5 cm) w rzędy co 40 cm. Wschody ukazują się po 10 dniach. Nasiona kiełkują już w temperaturze kilku stopni powyżej zera.

Pielęgnowanie plantacji.
Mak wymaga starannej pielęgnacji w pierwszym okresie wzrostu; wrażliwy jest na terminowe wykonanie zabiegów. Do najważniejszych czynności należy przerywka, wykonana łącznie z pierwszym pieleniem w fazie 3-4 liści; opóźnienie jej wpływa zdecydowanie na obniżenie plonu. Nie należy przerywać roślin mokrych od deszczu lub rosy, gdyż stają się wtedy podatniejsze na choroby.
Optymalna liczba roślin na 1 m2 wynosi 30-40 szt.; w rozstawie co 30 cm wymagana jest przerywka co 8-11 cm, a w rozstawie 40 cm - co 8 cm. W uprawach współrzędnych, np. z kminkiem, odstępy między roślinami powinny być powiększone dwukrotnie. Dla obniżenia pracochłonności przerywki stosuje się przecinkę roślin w poprzek rzędów motyczką o szerokości 15-16 cm, pozostawiając kępki z 2-3 roślinami, a na większych plantacjach opielaczem z nożami kątowymi, pozostawiając kępki w rozstawie 30 cm co 15-16 cm, a przy rozstawie 40 cm co 12 cm. Poza przerywką i pieleniem mak wymaga w początkowym okresie rozwoju częstego spulchniania w międzyrzędziach, które można połączyć z pogłównym nawożeniem azotem, ale tylko wtedy gdy rośliny są suche. Dzięki szybkiemu wzrostowi mak szybko zakrywa międzyrzędzia co zapobiega dalszemu ich zachwaszczeniu.
Zbytnie zagęszczenie roślin sprzyja rozwojowi chorób grzybowych. Mak jest bardzo wrażliwy na herbicydy i dotychczas nie mamy preparatu nadającego się do zwalczania w nim chwastów.

Zbiór i suszenie.
Makówki zbiera się ręcznie lub maszynowo (żniwiarka, snopowiązałka, kombajn), gdy liście i łodygi zaczyniają usychać, a nasiona szeleszczą w makówkach i nabierają właściwej barwy. Przed omłotem snopki wymagają dosuszenia na polu lub pod dachem; omłot wykonuje się na zwykłej młocarni, a nasiona oczyszcza na wialniach, młynkach i czyszczalniach.
W celu uzyskania makowin zbiór ręczny lub mechaniczny wy­konuje się odpowiednio wysoko, aby po omłocie znalazły się w surowcu makówki z szypułką nie dłuższą niż 10 cm.
Plon nasion wynosi od 5 do 18 q z hektara, plon makowin zbliżony jest wysokością do plonu nasion, przy czym do produkcji morfiny najcenniejszy jest surowiec otrzymany z makówek ścinanych z łodyg o długości nie większej niż 7 cm.

Choroby.
Groźną chorobą jest czarna zgorzel maku, wywoływana przez grzyb Helminthosporium papaveris. Poraża on roślinę we wszystkich stadiach rozwoju. Najgroźniejsza jest w najwcześniejszym stadium, tzn. kiełka, który najpierw brunatnieje, potem czernieje przed wydostaniem się na powierzchnię ziemi. Następnie choroba atakuje główny nerw liści i podstawę łodygi. Występują ciemne plamy na liściach i łodygach, liście więdną i opadają, a przy silniejszym wietrze łodygi się łamią. Zapobiega tej chorobie zaprawianie nasion przed siewem Zaprawą nasienną T, Zaprawą T zawiesinową lub Dithane M-45.
Mączniak rzekomy maku - Peronospora arborescens wywołuje chlorotyczne zabarwienie oraz silne zniekształcenie młodych liści, a na dolnej stronie blaszki pojawia się szary, obfity nalot. Porażone rośliny albo nie zawiązują kwiatów, albo zakwitają, ale wytwarzają niedorozwinięte i zniekształcone torebki nasienne o drobnych nasionach, często bez zdolności kiełkowania. Jest to jedna z najgroźniejszych chorób maku, mogąca spowodować straty w wysokości 50-100% plonu. Zwalcza się je Miedzianem 50, Cynkomiedzianem, Dithane M-45 lub Cynkotoxem. Opryskiwać należy w momencie wystąpienia pierwszych objawów choroby. Zabieg powtarza się co 10-14 dni do momentu zawiązywania się pąków kwiatowych. Aby zapobiec wystąpieniu chorób, należy usuwać z plantacji chore rośliny i stosować racjonalne zmianowanie.

Szkodniki.
Mak atakowany jest przez mszycę trzelinowo-burakową (Aphis fabae), gatunek uszkadzający wiele roślin. Wyrządza ona duże szkody wysysając soki roślin oraz przenosząc choroby wirusowe, które powodują zahamowanie wzrostu, deformację pędów, niejednokrotnie zamieranie kwiatów a nawet roślin. Do zwalczania stosuje się Antio, Bi-58 EC lub Sadofos płynny 30, Fekama-dichlorfos 50, Fosbrom 65, Owadofos płynny 50, Winylofos płyn. 50. Opryskiwać należy z chwilą pojawienia się form uskrzydlonych. Zabieg powtórzyć w miarę potrzeby najpóźniej do momentu zawiązania się pąków kwiatowych. Tuszel makowiec (Stenocarus fuliginosus) jest to chrząszcz z rodziny ryjkowcowatych, zimujący w postaci dorosłej, który wiosną rozpoczyna żerowanie na młodych roślinach maku. Jaja składa na wiosnę w nerwy dolnych liści. Wylęgające się larwy przechodzą do ogonków liściowych, a potem do korzeni, gdzie w okresie do czerwca wyżerają głębokie dziury w korzeniach głównych, powodując więdnięcie i zamieranie roślin. W czerwcu przepoczwarczają się, a od połowy lipca do jesieni żeruje letnie pokolenie. Tuszela zwalcza się Basudinem 10 G. Bezpośrednio po siewie maku należy preparat wysiać na powierzchni gleby w te same rzędy, najlepiej siewnikiem z podniesionymi redlicami, następnie glebę przywałować. Po stwierdzeniu obecności chrząszczy lub uszkodzeń na liściach (koniec kwietnia) należy opryskiwać Basudinem 25 EC w ilości 2-3 l/ha. W razie potrzeby zabieg powtórzyć po 10 dniach.