Narkotyki początkowo były zjawiskiem o zasięgu lokalnym, ich egzystencja zależała od specyfiki geokulturowej, obszar ich rozprzestrzeniania się był niewielki. Początkowe próby regulacji prawnej miały charakter cywilny czy administracyjny. Dopiero po II wojnie światowej rozpoczęła się lawinowa ekspansja narkotyków i narkomanii na tereny dotychczas nie znające problemu lub takie, gdzie był on szczątkowy. Współcześnie nie da się podejść do zjawiska inaczej niż globalnie, ponieważ rozmiar problemu i trudności jego rozwiązania zmuszają do użycia sił i środków nie tylko przez indywidualne kraje lub ich grupy, ale całą społeczność międzynarodową i to w sposób wysoce skoordynowany.
Wiek XIX przyniósł w tym względzie szereg umów dwustronnych, natomiast wiek XX w walkę z narkomanią zaangażował niemal cały glob ziemski. Pierwszym aktem prawa międzynarodowego była podpisana w dniu 23 stycznia 1912 r. w Hadze - Międzynarodowa Konwencja Opiumowa . Ona to zapoczątkowała rozwój międzynarodowych środków prawnych w zakresie zwalczania narkomanii. Konwencja ta nakładała na państwa, które ją ratyfikowały, obowiązek ustanowienia przepisów wewnętrznych, kontrolujących produkcję, obrót, wywóz i przywóz przetworów opium. Nadto określała stosunki handlowe w zakresie tych przetworów z głównym producentem opium Chinami.
Lata następne - to szereg podpisanych konwencji i układów międzynarodowych. Podpisanie w 1961 r. w Nowym Jorku Jednolitej Konwencji o środkach odurzających stanowiło zamknięcie wieloletniej ewolucji przepisów prawa międzynarodowego w walce z narkomanią. Konwencja składa się z 51 artykułów oraz 4 wykazów środków odurzających.
Treść postanowień Konwencji obejmuje: wyjaśnienie użytych określeń (art. 1), wykaz substancji objętych kontrolą (art. 2), zmiany w zakresie kontroli (art. 3), ogólne zobowiązania (art. 4), międzynarodowe ciała kontrolujące i wydatki międzynarodowych ciał kontrolujących (art. 5, 6), zatwierdzanie decyzji i zaleceń Komisji, funkcje Komisji (art. 7, 8), skład Organu, czas trwania mandatów, regulamin wewnętrzny, tryb zbierania danych statystycznych, środki stosowane przez Organ w celu zapewnienia wykonania postanowień konwencji, sprawozdania Organu (art. 9-15), sekretariat, informacje, jakie strony powinny dostarczyć Sekretariatowi Generalnemu, oszacowanie zapotrzebowania na środki (art. 16-19), dane statystyczne dostarczane Organowi (art. 20), ograniczenia wyrobu i przewozu, specjalne postanowienia dotyczące uprawy, organizacje krajowe do spraw opium (art. 21-23), ograniczenie zbiorów maku opiumowego przeznaczonego do obrotu międzynarodowego (art. 24), kontrola nad słomą makową (art. 25), krzew koka i liście koka, postanowienia dodatkowe odnoszące się do liści koka (art. 26, 27), kontrola nad konopiami indyjskimi (art. 28), wyrób, obrót i rozprowadzanie środków odurzających (art. 29, 30), specjalne postanowienia dotyczące obrotu międzynarodowego (art. 31), specjalne postanowienia dotyczące przewozu środków odurzających w apteczkach na statkach lub samolotach kursujących na trasach międzynarodowych (art. 32), posiadanie środków odurzających (art. 33), środki nadzoru i inspekcji, walka z nielegalnym obrotem (art. 34, 35), postanowienia karne, zajęcie i konfiskata (art. 36, 37), leczenie narkomanów (art. 38), stosowanie surowszych krajowych przepisów kontroli niż przepisy przewidziane przez niniejszą konwencję (art. 39). Nadto konwencja zawiera: określenie sposobu wejścia jej w życie (art. 41), zastosowanie do terytoriów (art. 42), uchylenie poprzednich porozumień międzynarodowych (art. 44), wypowiedzenie (art. 46), spory, zastrzeżenia przejściowe (art. 48, 49), notyfikacje (art. 51).
Konwencja w postanowieniach karnych, mających na celu przeciwdziałanie szerzeniu się zjawiska narkomanii, zobowiązuje sygnatariuszy do penalizacji umyślnie zawinionych zachowań sprzecznych z nią. W szczególności niedozwolone są: uprawa, zbiór, wyrób, sporządzanie wyciągów, przetwarzanie, posiadanie, oferowanie, oferowanie do sprzedaży, rozpowszechnianie, kupno, sprzedaż, dostarczanie na jakichkolwiek warunkach, pośredniczenie, wysyłanie, przesyłanie w tranzycie, przewóz, przywóz i wywóz środków odurzających sprzeczne z postanowieniami niniejszej konwencji. Nadto uważa się również za przestępstwo wszelkie inne czynności, które w odczuciu strony są sprzeczne z postanowieniami konwencji. Czyny te podlegają karze "więzienia lub innej karze pozbawienia wolności" wówczas, gdy zostaną uznane za "poważne przestępstwa". Dalsze przepisy przewidują karalność różnych form popełnienia przestępstwa (zmowa w celu popełnienia któregokolwiek z wymienionych czynów, usiłowanie ich popełnienia, czynności przygotowawcze, operacje finansowe związane z przestępstwami wymienionymi) oraz recydywę międzynarodową (wyroki skazujące wydane za granicą w związku z popełnieniem takich przestępstw będą brane pod uwagę dla ustalenia wypadków recydywy). Konwencja zaleca szerokie kwalifikowanie ujętych w niej zachowań do kategorii przestępstw ekstradycyjnych. Nadto stanowi, że wszelkie środki odurzające, substancje i wyposażenie użyte lub przeznaczone do popełnienia któregokolwiek z wymienionych przestępstw podlegają zajęciu i konfiskacie.
Konwencja obliguje strony do zwrócenia szczególnej uwagi na zapewnienie możliwości pomocy lekarskiej, opieki i leczenia odwykowego narkomanów. Tego typu postanowienie po raz pierwszy zostało zamieszczone w międzynarodowym akcie prawnym omawiającym problematykę zwalczania narkomanii, było jednak wcześniej przedmiotem wielu spotkań międzynarodowych.
Jak widać z zaprezentowanego zestawu problemów, które znalazły uregulowanie w Jednolitej Konwencji o środkach odurzających, nie reguluje ona wszystkich zagadnień związanych z międzynarodową kontrolą środków odurzających. Jednakże istotny jest fakt, że między państwami, które przyjęły tę konwencję, przestały obowiązywać liczne, wcześniej przyjęte akty prawne, co niewątpliwie wpłynęło na uproszczenie systemu walki ze zjawiskiem narkomanii.
Obrót substancjami psychotropowymi, a w szczególności wykorzystywanie tych substancji w celach nieleczniczych, które w końcu lat sześćdziesiątych było bardzo popularne w krajach zachodnich, spowodowały potrzebę samodzielnego uregulowania tej problematyki, co znalazło wyraz w zawarciu w Wiedniu w 1971 r. Konwencji o substancjach psychotropowych.
Konwencja składa się z 33 artykułów oraz 4 wykazów substancji. Treść postanowień Konwencji obejmuje: wyjaśnienie znaczenia określeń (art. 1), zakres stosowania kontroli nad substancjami (art. 2), postanowienia szczególne dotyczące kontroli preparatów (art. 3), inne postanowienia szczególne, ograniczenie używania do celów leczniczych i naukowych (art. 4, 5), specjalna jednostka administracyjna, postanowienia szczególne dotyczące substancji umieszczonych w wykazie I (art. 6, 7), zezwolenia, recepty lekarskie (art. 8, 9), napisy ostrzegawcze na opakowaniach i reklama, rejestracja (art. 10, 11), postanowienia dotyczące handlu międzynarodowego, zakazy i ograniczenia wywozu i przywozu (art. 12, 13), postanowienia szczególne dotyczące przewożenia substancji psychotropowych w apteczkach na statkach, statkach powietrznych lub innych środkach transportu publicznego kursujących w ruchu międzynarodowym (art. 14), inspekcje, sprawozdania przedstawiane przez Strony (art. 15, 16), funkcje Komisji, sprawozdania Organu (art. 17, 18), środki stosowane przez Organ w celu zapewnienia wykonania postanowień Konwencji, środki przeciwko nadużywaniu substancji psychotropowych, zwalczanie nielegalnego obrotu (art. 19-21), postanowienia karne (art. 22), stosowanie surowszych środków kontroli niż wymagane przez Konwencję (art. 23), wydatki organów międzynarodowych związane z wykonywaniem postanowień Konwencji (art. 24). Nadto Konwencja zawiera postanowienia w zakresie: określenia trybu przyjęcia, podpisania, ratyfikacji i przystąpienia (art. 25), wejścia w życie (art. 26), zastosowania terytorialnego, wypowiedzenia, sporów, zastrzeżeń (art. 27-33).
Konwencja w postanowieniach karnych, w drodze klauzuli generalnej, zobowiązuje strony - zgodnie z konstytucją danego państwa - do penalizowania każdego umyślnego działania "sprzecznego z ustawą lub rozporządzeniem wydanym w celu wykonania zobowiązań wynikających z niniejszej Konwencji i podjęcia niezbędnych kroków, aby poważne przestępstwa zagrożone były odpowiednią karą, w szczególności karą więzienia lub inną karą pozbawienia wolności". Jeżeli sprawcą przestępstwa jest osoba nadużywająca substancji psychotropowych, to zamiast skazania lub orzeczenia sankcji karnej albo oprócz sankcji karnej konwencja przewiduje możliwość zastosowania wobec tej osoby środków leczniczych, a także możliwość kształcenia, opieki, rehabilitacji i włączenia do życia społecznego.
Dalsze przepisy Konwencji przewidują karalność różnych form popełnienia przestępstwa (umyślne uczestnictwo w którymkolwiek z tych przestępstw, zmowa w celu ich popełnienia, usiłowanie popełnienia, czynności przygotowawcze i operacje finansowe dokonywane umyślnie w związku z przestępstwami) oraz recydywę międzynarodową (wyroki skazujące wydane za granicą będą brane pod uwagę przy ustalaniu wypadków recydywy). W przedmiocie jurysdykacji Konwencja ta zawiera postanowienia takie same, jak Jednolita Konwencja o środkach odurzających, przewiduje także zajęcie i konfiskatę substancji psychotropowych oraz urządzeń użytych lub przeznaczonych do użycia w celu popełnienia przestępstw ujętych w konwencji.
Zobowiązuje ona strony do stosowania wszelkich środków mogących zapobiec nadużywaniu substancji psychotropowych i zapewnić wczesne wykrywanie, leczenie, rehabilitację i włączenie do życia społecznego.
Jednolita Konwencja o środkach odurzających, jak i Konwencja o substancjach psychotropowych dają istotne podstawy do międzynarodowej współpracy państw w zakresie walki z narkomanią. Jednakże zmiany, jakie nastąpiły od czasu ich przyjęcia, skłaniały do zastanowienia się nad uzupełnieniem tych aktów o rozstrzygnięcia prawne adekwatne do istniejącej sytuacji na rynku narkotyków. Jak oceniają eksperci, występuje potrzeba dokonywania średnio co 10 lat zmiany w obowiązującym stanie prawnym. Podczas 31 sesji Komisji do Spraw Narkotyków ONZ, która odbyła się w dniach 11 - 20 lutego 1985 r. uczestnicy spotkania dyskutowali nad projektem nowej konwencji skierowanej przeciwko nielegalnemu handlowi narkotykami i substancjami psychotropowymi.
Konwencje ONZ z lat 1961 i 1971 nie są jedynymi aktami prawa międzynarodowego opierającymi się na zasadzie różnicowania podejścia do popytu i podaży narkotyków. Znalazła ona wyraz także w układzie z 19 lipca 1990 r. o wprowadzeniu w życie postanowień traktatu z Schengen z 1985 r. o stopniowym znoszeniu kontroli granicznej na wspólnych granicach krajów będących stronami tego układu. Układ ten zawiera także postanowienia dotyczące bezpośrednio problematyki narkotyków i narkomanii (art. 70 - 76). Podaży narkotyków dotyczy przede wszystkim art. 71, który nakazuje stronom podjęcie "wszelkich niezbędnych środków" celem uniemożliwienia niedozwolonego handlu narkotykami, przy czym owe niezbędne środki mają obejmować tak instrumenty administracyjnoprawne jak i prawnokarne (art. 72 ust.2). przepis ten podkreśla, iż dotyczy to wszystkich środków odurzających, włączając cannabis, a wśród czynności, które mają być przedmiotem stosownych działań prawnych, wymienia także posiadanie, ale takie, którego celem jest udzielenie narkotyku innej osobie lub jego wywóz.
Natomiast odnośnie do obowiązków w zakresie redukcji popytu na narkotyki (art.72 ust.5) układ używa innych sformułowań, stwierdzając, iż strony "uczynią wszystko co leży w ich mocy" dla zapobiegania i przeciwdziałania owemu popytowi. Zdanie drugie tego przepisu stwierdza równocześnie w sposób jednoznaczny, iż środki, jakimi strony będą posługiwać się dla osiągnięcia powyższych celów, pozostają całkowicie w obszarze ich suwerenności.
Sytuację komplikuje najnowsza konwencja ONZ z 1988 r. , która zawiera dwa przepisy, odnoszące się do interesującego tu zagadnienia, a mianowicie art. 3 ust.1 pkt a (iii) oraz art. 3 ust. 2 przy czym właśnie drugi z tych przepisów ma kluczowe znaczenie dla omawianych tu zagadnień. Art. 3 ust. 1 konwencji powtarza bowiem wyłącznie, czyniąc to zresztą w sposób precyzyjny i nie budzący żadnych wątpliwości interpretacyjnych, postanowienia zawarte w dwóch poprzednich konwencjach. Wymaga on "ustalenia za przestępne w myśl (...) prawa krajowego" określonych czynności, wśród których wymienia "posiadanie lub nabywanie każdego środka odurzającego lub substancji psychotropowej dla wprowadzenia działań wymienionych w punkcie (i)". Zaś ten ostatni przepis wymienia takie czynności jak: wyrób, wytwarzanie, oferowanie i proponowanie sprzedaży, rozprowadzanie, sprzedawanie, dostarczanie, pośredniczenie, wysyłanie, przesyłanie w tranzycie, przewożenie, wywóz oraz przewóz środków odurzających lub substancji psychotropowych, którego celem jest jakakolwiek postać wprowadzenia ich do dalszego obrotu. W tym sensie przepis ten nie zmienia więc nic w dotychczas obowiązującym stanie prawnym.
Kluczowe znaczenie ma w związku z tym wykładnia drugiego z wymienionych wcześniej przepisów, art. 3 ust. 2, w którym stwierdzono, iż z zastrzeżeniem postanowień swej konstytucji i podstawowych zasad swojego systemu prawnego, każda Strona podejmie środki niezbędne do tego, aby posiadanie, nabywanie lub uprawa środków odurzających lub substancji psychotropowych dla osobistego użytku, niezgodne z postanowieniami Konwencji z 1961 r., Konwencji z 1961 r. z późniejszymi zmianami lub Konwencji z 1971 r. zostały uznane zgodnie z jej ustawodawstwem, jeśli zostały dokonane umyślnie, za przestępstwa podlegające karze. Przepis ten zdaje się więc nakładać na strony konwencji obowiązek kryminalizacji wszelkich form posiadania narkotyków, bez względu na zamiar związany z takim posiadaniem oraz ilość posiadanych substancji. W takiej sytuacji jedynym wentylem bezpieczeństwa byłby przepis art. 3 ust. 4 pkt c stwierdzający, iż strony mogą zastosować w przypadkach mniejszej wagi, w zamian wydania wyroku skazującego lub orzeczenia kary, takie środki jak edukacja, rehabilitacja, resocjalizacja, a także gdy przestępca jest osobą nadużywającą środków odurzających lub substancji psychotropowych, leczenie i opiekę po leczeniu, który to przepis powtarza w zasadzie treść art. 36 ust. 1 konwencji jednolitej i art. 22 ust. 1 konwencji z roku 1971. Inaczej mówiąc, w przypadkach "drobnego posiadania" narkotyków, przede wszystkim przez osoby uzależnione, może znajdować zastosowanie zasada "leczyć zamiast karać", niedopuszczalna jest jednak całkowita dekryminalizacja.
Mogłoby to oznaczać, że konwencja wiedeńska 1988 r. dokonała zwrotu w dotychczasowej polityce międzynarodowej wobec narkomanii w kierunku dalszego zwiększenia restrykcyjności i represyjności oraz zmniejszenia zakresu suwerenności poszczególnych państw. Podkreślić należy, iż byłoby to o tyle dziwne, że zasadniczej zmiany w podejściu do popytu na narkotyki dokonywałaby konwencja poświęcona w całości problematyce zwalczania podaży, w dodatku nieustannie powołująca się na postanowienia konwencji z lat 1961 - 1971. Abstrahując jednak od tego zagadnienia, powstaje pytanie, czy restrykcyjna interpretacja wspomnianego przepisu jest jedyną dopuszczalną i czy nie ma możliwości takiej jego wykładni, która mimo wszystko dawałaby możliwość przyjmowania bardziej elastycznych rozwiązań? Wydaje się, iż takie możliwości istnieją, a treść omawianego przepisu, tak sama w sobie jak i w kontekście niektórych innych postanowień konwencji, nie jest bynajmniej aż tak jednoznaczna jak mogłoby się to wydawać na pierwszy rzut oka. Rzecz w tym, iż między sposobem sformułowania zakresu zobowiązań art. 3 ust. 1 oraz art. 3 ust. 2 konwencji istnieje zasadnicza różnica, sprowadzająca się do tego, iż zobowiązania wynikające z art. 3 ust. 2 muszą być zrealizowane zgodnie z postanowieniami konstytucji oraz podstawowymi zasadami danego systemu prawnego, podczas gdy ust. 1 tego przepisu nie jest takim zastrzeżeniem obwarowany. Zastrzeżenia tego nie należy, wbrew pozorom, traktować wyłącznie jako ozdobnika. Oznacza ono, iż art.3 ust. 1 obowiązuje bezwzględnie, natomiast art. 3 ust. 2 może być inkorporowany do prawa wewnętrznego tylko o tyle, o ile nie narusza to przepisów konstytucyjnych i podstawowych zasad owego systemu, oraz w sposób z owymi zasadami zgodny.
