O halucynacjach

Przyjrzyjmy się kilku przykładom omamów. Jednemu choremu wydaje się na przykład, że widzi w kącie pokoju przerażające, dziko śmiejące się twarze, inny stale "widział dzika, biegnącego to w prawo, to w lewo" . Jeszcze innemu choremu "wydawało się w okresie zdrowienia, gdy mu badający wskazał na ciemną plamę na podłodze, że myszy wybiegały z tej plamy, a fotel w ciemności przybierał kształty człowieka, poruszającego głową" . Bardzo powszechne są u nałogowych alkoholików halucynacje polegające na tym, że widzą oni drobne zwierzęta, które w wielkich ilościach rzucają się na nich. Pewien chory, u którego zaburzenia nerwowe powstały również na skutek długoletniego nadużywania alkoholu, "widział" diabła i "słyszał" stale głosy wołające: "Do piekła! Do piekła!". Stan jego określili lekarze jako "halucynozę alkoholową", to znaczy podatność na omamy wzrokowe i słuchowe na tle uszkodzenia kory mózgowej przez alkohol.

Dziś niesamowite lub "cudowne" halucynację budzą przesadną trwogę tylko w tych ludziach, którzy jeszcze nie wiedzą, że halucynacje są od dawna przedmiotem badań naukowych. W ciągu ostatnich 120 lat napisano wiele rozpraw naukowych na ten temat. Autorami tych prac byli przeważnie lekarze chorób nerwowych, którzy opisali dziesiątki tysięcy halucynoz swoich pacjentów. Nagromadzony materiał doprowadził do wykrycia licznych prawidłowości w pojawianiu się halucynacji.

Najczęściej przyczyną halucynacji bywa zatrucie, kontuzja albo choroba. Związek halucynacji z zatruciem jest tak ścisły, że lekarz lecząc zatrutego przewiduje wystąpienie określonych halucynacji, a z ich charakteru może w pewnych wypadkach trafnie określić, czym dana osoba się zatruła.

Zatruć można się narkotykami, zbyt wielkimi dawkami niektórych lekarstw, grzybami, wilczymi jagodami, a także różnymi środkami chemicznymi używanymi w przemyśle, w komunikacji (przy motorach) i w gospodarstwie domowym. Każda z tych substancji, powodujących cięższe lub lżejsze zatrucie, wpływa także na charakterystyczne cechy halucynacji. W zależności więc od tego, czym się dana osoba zatruła, mogą przeważać omamy wzrokowe, słuchowe lub inne. Halucynacje wzrokowe różnią się rozmiarami, jaskrawością i szybkością ruchu "widzianych" przedmiotów, przy występowaniu niektórych przeważa uczucie błogości, przy innych - straszliwy lęk.

Na przykład przy zatruciu kokainą przeżywa się najpierw halucynacje wzrokowe charakteryzujące się tym, że wszystkie "dostrzegane" wówczas przedmioty są maleńkich rozmiarów. Chory "widzi" setki iskierek, gwiazdek, kolorowych motylków albo nawet krasnoludki, potem ogarnia go lęk, ponieważ "ogląda" straszliwe sceny wojny, katastrof okrętowych, końca świata lub Sądu Ostatecznego.

Przy zatruciu haszyszem charakterystyczna jest barwność oraz wielkie rozmiary przedmiotów halucynacji. Chory "widzi" wielkie bukiety wspaniałych kwiatów, kolorowe fajerwerki i postaci olbrzymów; zwiększa się znacznie jego wrażliwość na wszelkie dźwięki i szmery; mówi szeptem lękając się, żeby od siły jego głosu nie zawalił się dom.

Przy zatruciu meskaliną halucynacje cechuje błyszczenie przedmiotów: najzwyklejsze pudełko od papierosów lśni jak drogocenny kamień. Choremu majaczy się, że pokój wypełniony jest zieloną wodą z milionami drobnych żyjątek i złotych rybek. Na ścianach pojawiają się dziwaczne ornamenty, arabeski, esy floresy, spirale.

Do osobliwości przeżyć meskalinowych należy przeświadczenie, że wszystko, co się zechce, można z łatwością zrobić, na przykład: latać w powietrzu, przenikać przez ściany itp. Halucynacje przeżywane pod wpływem meskaliny przypominają - znane z żywotów świętych - wizje mistyków, którym się zdaje, że się unoszą w powietrzu, że widzą świetliste postacie istot "nadprzyrodzonych", że opuszczają własne ciało i przenoszą się duchem do innego kraju lub nieba. W przeciwieństwie do innych halucynacji, które wygasają powoli, przy zatruciu meskaliną halucynacje trwają tylko kilka godzin i nagle same znikają.

Przy zatruciu wilczymi jagodami lub atropiną przeważają halucynacje wzrokowe i dotykowe, natomiast słuchowe nie występują. Lekarz rozpoznaje zatrucie po charakterystycznych ruchach palców, z których chory coś sobie chce zdjąć. Później chory robi takie ruchy, jak gdyby zdejmował coś z ramion, z ubrania, z pościeli.

Przy zatruciu podtlenkiem azotu, nazywanym nie bez powodu gazem rozweselającym, w halucynacjach przeważają obrazy wesołe, przyjemne i śmieszne; spirytus etylowy natomiast wywołuje obrazy ponure i koszmarne, chory często widzi diabła i przeżywa przykre halucynacje dotykowe.

Najpowszechniejsze i najbardziej znane są halucynacje wywołane zatruciem wódką. Alkoholik słyszy niepokojące szmery, "widzi" przysłowiowe "białe myszki" i w ogóle drobne, szybko poruszające się zwierzątka. Często wydaje mu się, że jakieś głosy nakazują mu zabić bliskie osoby, "widzi" diabła, który każe mu niszczyć różne przedmioty, zaczepiać ludzi, wszczynać awantury.

W czasie wojny częstą przyczyną halucynacji były ciężkie rany i kontuzje, a w szczególności wstrząsy mózgu. Treścią halucynacji były bitwy.
Halucynacje wzrokowe dość regularnie występują przy wszelkich uszkodzeniach oczu, przy zapaleniu rogówek, naderwaniu siatkówki i katarakcie.
Halucynacje słuchowe pojawiają się przy uszkodzeniu i różnych chorobach uszu.
Bardzo częste są halucynacje u chorych na zapalenie mózgu. "Widzą" oni żmije, osy, szczury, różne straszne postacie, na przykład śmierć z kosą.
Chorzy na raka przeżywają halucynacje węchowe: czują zapach bagien, mokradeł, gnijących liści, rozkładających się trupów, słyszą także ciche, lecz straszne dźwięki, stuki, szmery, czyjeś kroki, ciche świsty, dźwięk dzwonów.
Omamy wywołane chorobami znikają zwykle po wyleczeniu danej choroby.

(...)

W wielu wypadkach trafne rozpoznanie przyczyny halucynacji i wyjaśnienie jej choremu prowadzi do uspokojenia go, zwłaszcza wtedy, kiedy halucynacja spowodowana jest przez zatrucie czy chorobę, i wygasa sama, wraz z powrotem do zdrowia.

Współczesna nauka sięga jednak głębiej, ponieważ w celach doświadczalnych potrafimy sztucznie wywoływać halucynacje. Uczony, który je bada, nie może opierać się wyłącznie na relacjach pacjentów. Dlatego wielu badaczy próbowało "na własne oczy" zobaczyć to, co znali tylko z opowiadań swych pacjentów. Wiedząc więc, że omamy pojawiają się wskutek zatrucia organizmu, sami zażywali małe dawki różnych trucizn notując później ważne dla nauki szczegóły pojawiających się halucynacji.

W Polsce interesujące eksperymenty nad samym sobą robił swego czasu wybitny malarz Stanisław Ignacy Witkiewicz, zatruwając się haszyszem, meskaliną, peyotlem i opisując później wspaniałe wizje, zachwycające bogactwem barw i kształtów. Źródłem owych fantastycznych wizji nie były w tym przypadku haszysz czy meskalina. Decydującą rolę odegrały tu niepospolita wyobraźnia i wysoka kultura artystyczna Witkiewicza.


Andrzej Nowicki, Podróż w świat średniowiecznych cudów, Wiedza Powszechna, Warszawa 1956, s. 107-112.