Dlaczego waleriana (kozłek) czasem nie działa uspokajająco?

Pisałem już na blogu o melisie, wyjaśniając, dlaczego melisa dość często zawodzi. Kozłek lekarski – Valeriana officinalis L. jest obok melisy najpopularniejszym ziołem uspokajającym. Od razu trzeba powiedzieć, że uspokajająco i nasennie działa wyłącznie w dużych dawkach (nalewka w dawce 15 ml). Podobnie jak w przypadku melisy, tak i w przypadku kozłka, w obrocie często znajduje się surowiec niskiej jakości, wysuszony w temperaturze powyżej 40 stopni. Za działanie uspokajające odpowiedzialne są irydoidy, zwane walepotriatami (ok. 2%). Niestety są to związki nietrwałe, łatwo ulegające rozpadowi na świetle i w temperaturze powyżej 35 stopni Celsjusza. Surowiec źle wysuszony, nieprawidłowo rozdrabniany (w młynach temperatura sięga niekiedy 50-70 stopni Celsjusza), przechowywany (łatwo wietrzeje) oraz przetwarzany (długotrwale podgrzewany) zostaje pozbawiony najcenniejszych składników. Stąd wynikają kontrowersyjne opinie na temat skuteczności kozłka jako środka uspokajającego.
Bardzo efektywnie działa nalewka eterowo-etanolowa z kłączy kozłka, dawniej będąca w oficjalnym użyciu. Kłącze i ziele kozłka zawiera również alkaloidy pirydynowe(walerianina, aktynidyna) (fenolokwasy (kwas chlorogenowy, kwas kawowy), kwas walerianowy, kwas izowalerianowy, kwas masłowy, kwas gamma-aminomasłowy, flawonoidy (apigenina, hesperydyna), olejek eteryczny (ok. 0,8-2%) bogaty w monoterpeny (borneol, kamfen, p-cymen, estry borneolu, limonen) i seskwiterpeny (kwas walerenowy i jego pochodne, walerenol, bisabolen, kadinen, waleranon).
Nalewkę kozłkową – Tinctura Valerianae przyjmować doustnie w dawce 10-15 ml w 100 ml wody.
Macerat ze świeżego rozdrobnionego kłącza kozłka – Maceratio Valerianae bogaty jest w walepotriaty i należy do najcenniejszych, ale zarazem najbardziej kłopotliwych przetworów walerianowych. Macerat taki można sporządzić zalewając 2 łyżki świeżego surowca 200 ml wody chłodnej i przegotowanej z dodatkiem 30 ml etanolu 70%; odstawić na 4 godziny, po czym przecedzić i zażywać w dawce 50-100 ml 2-4 razy dziennie. Przygotowaną porcję maceratu trzeba spożyć w ciągu doby.
Sproszkowane kłącza kozłka – Pulvis Rhiz. Valerianae zalecano w dawce 0,5-1 g 3-5 razy dziennie. Skuteczne są dawki 5-6 g sproszkowanego kłącza 1-2 razy dziennie.
Napar z kłączy jest najmniej wartościowym przetworem walerianowym, działa jedynie antyseptycznie, wiatropędnie, żółciopędnie i rozkurczająco.
W 2004 roku przeprowadziłem badania skuteczności nalewki kozłkowej 1:5 sporządzonej na etanolu 40 i 70%. Nalewkę sporządzano na zimno ze świeżego i suchego kłącza z korzeniami po uprzednim rozdrobnieniu. Maceracja trwała 5 dni. Nalewki podawano trzodzie chlewnej i drobiu. Wszystkie warianty nalewki sporządzonej na zimno wykazały działanie uspokajające i przeciwlękowe, bez względu na to czy były sporządzone na świeżym czy suchym kłączu.
Jeżeli ktoś zdecyduje się ekstrahować kozłek eterem, to polecam krople Hoffmann’a. Płyn Hoffmana – Spiritus aethericus; Liquor anodynus Hoffmani (czasem pisany jako Hoffmanna, abo Hofmana) to mieszanina etanolu 96-99,8% (75 ml, albo 75 części) z eterem dietylowym (25 ml, albo 25 części); albo inaczej: 1 część eteru na 3 części etanolu, zatem na to samo wychodzi. Stosowany zewnętrznie do przemywania skóry jako środek odkażający i odtłuszczający (oczyszczający). Ponadto doustnie przy omdleniach i osłabieniu na cukrze (20-30 kropli). Dawniej uznawany za środek podniecający. Wielokrotnie stosowałem te krople z bardzo dobrym skutkiem. W XIX i na początku XX wieku wchodził również w skład preparatów zawierających wyciąg z chinowca (chinina), kłączy imbiru (Zingiber) i wodą (spirytusem) amoniakalno-anyżową Liquor ammoni anisatus (preparaty pobudzające, cucące). Krople Hoffmanna połączone z chmielem, walerianą, tatarakiem i melisą działają uspokajająco, przeciwdepresyjnie i przeciwnerwicowo. 100 g kłaczy kozłka należy zalać 300 g kropli Hoffmann’a. Macerować w szczelnym słoju przez 7-10 dni, po czym przefiltrować. Kozłek na kroplach Hoffmanna zażywać 2-3 razy dziennie po 5 ml na cukrze lub miodzie przy nerwicach wegetatywnych, kołataniu serca, dusznicy, omdleniu, osłabieniu, silnego zdenerwowania, lęku i stresu.
To, czy preparat na kozłku działa zależy od wielu czynników:
1. Kozłek musi być przetwarzany i ekstrahowany w temperaturze nie przekraczającej 30 stopni, co w warunkach przemysłowych jest trudne do realizacji.
2. Kozłek nie może być sterylizowany promieniami UV ani w autoklawie (wiele wytwórni leków stosuje te metody, aby pozbyć się z surowca skażeń mikrobiologicznych).
3. Dawka kozłka musi być wystarczająco duża: powyżej 100 mg ekstraktu 6:1 (6 części kozłka na 1 część rozpuszczalnika), pod warunkiem , ze jest przygotowany na zimno.

Tinctura Valerianae aetherea – nalewka kozłkowa na eterze (dawne Farmakopee, np. FP III) jest bardzo skuteczna. Jest to ciecz żółta o zapachu i smaku kozłkowo-eterowym. Aby ją przygotować wg Farmakopei Polskiej III należy rozdrobnić kłącza kozłka, tak aby surowiec przeszedł przez sito o oczkach 0,5 mm. 200 części rozdrobnionych kłączy należy zalać 1000 cz. Spiritus aethereus. Spiritus aethereus, czyli spirytus eterowy to mieszanina eteru 250 części z etanolem 95% 695 części i wodą destylowaną 55 części.
Zalane spirytusem eterowym kłącza kozłka maceruje się 7 dni, po czym przefiltrowuje. Dawkowanie: 30 kropli 1-2 razy dziennie.