Właściwości lecznicze grzybów w medycynie.

Podczas poszukiwania nowych, skutecznych antybiotyków uwaga naukowców została także zwrócona na grzyby wielkoowocnikowe (makrogrzyby – macromycetes). Terminem tym określa się grzyby, których organy rozmnażania – owocniki i podkładki, są dobrze widoczne gołym okiem; praktycznie, ze względu na mało precyzyjną definicję, przyjmuje się, że są to taksony tworzące owocniki o wymiarach powyżej 0,5 (1) cm. Badania wykazały, że wiele gatunków z tej grupy zawiera także związki antybiotyczne o cennych właściwościach bakteriobójczych. Bogatym ich źródłem okazały się następujące gatunki: pieczarka polna Agaricus campestris, maślak zwyczajny Suillus luteus, goryczak żółciowy Tylopilus felleus, gąsówka naga Lepista nuda, lakówka pospolita Laccaria laccata, porek brzozowy Piptoporus betulinus, niektóre gatunki polówek (Agrocybe) i wiele innych, pospolitych grzybów. Specyfiki otrzymane z owocników niektórych lakówek, gąsówek i lejkówek wykazują działanie bakteriobójcze, analogiczne do antybiotyków: lewomycetyny, biomycyny, streptomycyny.

Substancje o działaniu antybiotycznym otrzymano dotychczas z około 500 gatunków grzybów należących do 60 rodzin. Wyjątkowo ważnym źródłem nowych antybiotyków okazały się różne gatunki lejkówek Clitocybe. Grzyby te pospolicie rosną w naszych lasach.

LEJKÓWKA OLBRZYMIA

Szczególnie interesująca pod tym względem jest lejkówka olbrzymia Clitocybe maxima, zawierająca ważny antybiotyk – klitocybinę.
Hamuje on wzrost i rozwój różnorodnych mikroorganizmów, m.in. prątków gruźlicy.
Lejkówka ta produkuje lotne związki, nazywane fitocyndami, wytwarzane także przez niektóre rośliny, np. przez jałowiec, cytrynę, czosnek. Związki te silnie oddziałują na inne organizmy, m. in. na bakterie, porosty, mchy i inne rodzaje flory. Dlatego na naturalnym siedlisku
(w biotopie), w miejscu rozrostu strzępek grzybni tego gatunku grzyba, następuje zanik wielu roślin towarzyszących, wchodzących w skład runa leśnego. Lejkówka olbrzymia stosuje zatem swoistą “broń chemiczną” w celu zdobycia przestrzeni życiowej.

WŁUKNOUSZEK UKOŚNY

Przykładem szerokiego wykorzystania właściwości makrogrzybów w celach leczniczych jest włóknouszek ukośny Inonotus obliquus, zwany też grzybem brzozowym lub czagą. Występuje on najczęściej na pniach żywych brzóz, rzadziej buków, wiązów, olch, gdzie tworzy nieregularne guzowate owocniki wegetatywne. Owocniki zawierające zarodniki wyrastają pod korą drzew w postaci płaskich, cienkich powłoczek.
Grzyb ten jest surowcem do produkcji preparatu o nazwie “Befungin”, wytwarzanego w byłym Związku Radzieckim od 1976 roku. Jest on stosowany pomocniczo w chorobach gastrycznych, nowotworach żołądka i innych, bogato ukrwionych organów, w tych przypadkach,
w których niedopuszczalna jest radioterapia i zabieg chirurgiczny.
Stosowanie preparatu powoduje zmniejszenie bólu, polepsza samopoczucie, a w początkowym stadium choroby zatrzymuje rozwój nowotworu. Grzyb ten ma od dawna zastosowanie w medycynie ludowej – służy do przyrządzania nalewki o działaniu leczniczym, zbliżonym do “Befunginu”.

Muchomor czerwony

W medycynie ludowej oraz homeopatii szereg trujących grzybów używanych jest do przyrządzania różnych specyfików. Przy neuralgiach, artretyzmie, arteriosklerozie od dawna stosowano wyciąg z przepięknego Muchomora czerwonego amanita muscaria, wspaniale zdobiącego jesienny las. Aplikowane niewielkie dawki polepszały aktywność gruczołów wewnętrznych i zwiększały witalność organizmu, między innymi dzięki zawartości antybiotyku – muskarufiny, który w większych dawkach jest niebezpieczną trucizną.
Muchomor ten jest stosowany nie tylko przez ludzi; zauważono, że chore na robaczycę przewodu pokarmowego łosie spożywały jego owocniki i w ten sposób pozbywały się dokuczliwych pasożytów. Robaki ginęły prawdopodobnie pod wpływem alkaloidów zawartych w muchomorze, być może muskaryny.
Muchomor czerwony stosowany był od dawna w medycynie ludowej jako lek stosowany zewnętrznie na reumatyzm, podagrę, egzemy i inne choroby skórne. Podsuszonymi muchomorami nacierano opuchnięte stawy. Ludy Kamczatki, Czukotki i Alaski stosowały muchomory czerwone w przypadkach chorób nerwowych i psychicznych. Sok, miazga i napar z Muchomora czerwonego sprzyja szybkiemu gojeniu się ran skóry, powstałych na skutek działania promieni rentgenowskich.

Preparaty z Muchomora czerwonego, z uwagi na właściwości silnie trujące, mają wyłącznie zewnętrzne zastosowanie lecznicze.
Zastosowanie lecznicze:
Przymoczki (gorące) nasączone odwarem z owocników są stosowane (w lecznictwie ludowym) w dolegliwościach reumatyczno-artretycznych i stanach zapalnych stawów.
Działanie surowców roślinnych:
przeciwreumatyczne, przeciwzapalne, wirusobójcze.
Podstawowe związki chemiczne:
białka, sole mineralne, substancje antybiotyczne.


BOROWIK SZLACHETNY

Kto z nas nie lubi zbierać borowików? Sądzę, że prawie wszyscy zachwycają się tymi królewskimi grzybami. W wielu polskich domach właśnie na wigilię tradycyjnie podaje się zupę z suszonych borowików. Mało osób jednak wie, że owocniki borowika szlachetnego Boletus edulis, w których znaleziono alkaloid gerceminę, używane są do wytwarzania ekstraktów stosowanych m.in. przy odmrożeniach.
Borowik szlachetny zawiera nie tylko wszystkie niezbędne dla człowieka aminokwasy, ale także substancje przeciwnowotworowe
W medycynie ludowej z kapeluszy prawdziwków sporządzano okłady na ropiejące wrzody. Ekstrakt z innego borowika, siatkowanego, od dawna był wykorzystywany w medycynie ludowej w leczeniu odmrożeń, a także raka skóry i innych postaci nowotworowych. Badania naukowe potwierdziły jego korzystny wpływ na gojenie się ran. Z owocników borowika wyodrębniono też substancje o działaniu przeciwnowotworowym oraz wyizolowano alkaloid, wzmacniający funkcje życiowe organizmu.
A z trującego borowika ponurego otrzymano boletol – substancję o właściwościach antybiotycznych.


MAŚLAK WYTWORNY

Właściwości lecznicze posiada także maślak wytworny Suillus elegans (syn. S. gravillei), inny piękny przedstawiciel naszej rodzimej mikobioty. Nalewka z tego grzyba aplikowana jest przy bólach głowy, podagrze.


PIECZARKA POLNA

Z kolei wyciąg z pospolitej, dobrze znanej każdemu pieczarki polnej Agaricus campestris używany jest przy leczeniu ropiejących ran a także przy tak ciężkich chorobach, jak tyfus, paratyfus i gruźlica. Z owocników tego grzyba wyodrębniono antybiotyk – agarydoksynę, odznaczający się zabójczym oddziaływaniem na wiele mikroorganizmów chorobotwórczych.

MLECZAJ RYDZ

Podczas jesiennych spacerów po lesie można napotkać przeróżne mleczaje.
Owocniki tego rodzaju grzybów po uszkodzeniu wydzielają tzw. mleczko o różnych kolorach i smakach w zależności od gatunku.
Przy kamicy nerkowej stosowany jest preparat z pospolitego mleczaja biela Lactarius piperatus.
Na słowo “rydz” – wielu smakoszom pocieknie ślinka; niestety, to coraz rzadszy, zagrożony gatunek grzyba.
Naukowcy badając mleczaja rydza Lactarius deliciosus wykryli w nim antybiotyk – laktariowialinę, niszczący wiele drobnoustrojów, a w szczególności zarazki gruźlicy.

SROMOTNIK BEZWSTYDNY

Bardzo dziwnym grzybem jest sromotnik bezwstydny Phallus impuducus. We wczesnym okresie rozwoju jego owocnik przypomina kuliste jajo. Następnie, w bardzo krótkim czasie owocnik rozpręża się, przebija osłonę i tworzy porowaty trzon, zakończony naparstkowatym kapeluszem pokrytym cuchnącym zielonkawym śluzem, tzw. glebą.
Zawiera on zarodniki, które roznoszą padlinowe muchy i chrząszcze, zwabione fetorem.
Od dawna w byłym ZSRR nalewki z suszonego sromotnika aplikowano przy różnych dolegliwościach przewodu pokarmowego; cuchnący śluz jest ponoć wspaniałym środkiem przeciwreumatycznym.
Gatunek ten, pomimo że jest dość pospolity i nawet wykazuje wzrost liczebności populacji, znajduje się w Polsce pod ścisłą ochroną.

CZARKA SZKARŁATNA

Prawdopodobnie właściwości bakterióbójcze posiada piękna czarka szkarłatna Sarcoscypha coccinea, stosowana przez Indian z Ameryki Północnej jako składnik opatrunków na rany. Gatunek ten wyrasta wczesną wiosną, nawet w końcu łagodnej zimy (luty, marzec) i stanowi istny klejnot, wspaniałą ozdobę lasu łęgowego.
Nie wszyscy znają jednak ten gatunek grzyba, gdyż w niektórych rejonach Polski jest prawdziwą rzadkością – unikatem.

CZERNIDŁAK

Pospolity czernidłak Coprinus atramentarius sam nie jest trujący. Jednakże w obecności alkoholu etylowego wywołuje zatrucie o przebiegu podobnym jak po spożyciu aldehydu octowego; stąd przypuszczenie, że związek zawarty w owocniku czernidłaka (kopryna) znacznie wydłuża okres rozpadu alkoholu do postaci aldehydu, obecność którego w organizmie człowieka powoduje zatrucie, na szczęście, nie śmiertelne. Właściwość tę wykorzystano w preparacie zawierającym wyciąg z owocników czernidłaka, stosowanym przy leczeniu alkoholików. W pokrewnym gatunku – pospolitym czernidłaku kołpakowatym C. comatus – wykryto substancje o właściwościach antybiotycznych, niszczące m.in. szczepy bakterii Escherichia coli i Bacillus subtilis.
Grzyb ten, preferujący podłoże bogate w związki azotu, wyrasta często grupowo na miejskich trawnikach. Dojrzałe owocniki ulegają autolizie i rozpływają się w postaci czarnej mazi – stąd nazwa rodzajowa (czernidłak); ułatwia to rozsiewanie zarodników. Młode owocniki traktowane są jako jadalne i mają wielu amatorów wśród grzybiarzy.

PURCHAWKA

Lecznicze właściwości purchawek znano też od dawna. Grzyby te wykorzystywano często w medycynie ludowej do tamowania krwotoków ze zranień oraz stosowano przy nie których chorobach nerek. Na bazie purchawicy olbrzymiej Langemannia gigantea (gatunek pod ścisłą ochroną) otrzymano kalwacynę, która hamuje rozwój niektórych nowotworów złośliwych u zwierząt doświadczalnych.
Kwas kalwacynowy, zawarty w owocnikach niektórych gatunków purchawek (Lycoperdon), ogranicza rozwój wielu szczepów bakterii, ma także własności antyrakowe.
Purchawkę stosowano również jako środek dezynfekujący, przeciwnowotworowy i krwiotwórczy.

MONETKA KLEISTA

Z kolei z grzybni monetki kleistej Oudemansiella mucida wydzielono mucydynę, antybiotyk wchodzący w skład mucyderminy – preparatu używanego do zwalczania szeregu chorób grzybiczych u ludzi.
Gatunek ten wyrasta na starych, murszejących bukach i w związku z zanikankiem starodrzewów bukowych (!) znalazł się na liście gatunków zagrożonych wyginięciem.
Znane też są lecznicze właściwości rzadkiego modrzewnika lekarskiego Laricifomes officinalis, który w Polsce od 1983 roku został poddany ścisłej ochronie, choć wyrasta jako pasożyt na pniach starych, okazałych modrzewi.

SZMACIAK GAŁĘZISTY

Inny grzyb – szmaciak gałęzisty Sparassis crispa, słaby pasożyt korzeni drzew iglastych, zwłaszcza sosny pospolitej, zawiera antybiotyk o nazwie sparassol. Specyfik ten powoduje, że owocniki szmaciaka są mało podatne na procesy gnilne, dlatego dawniej, zanim gatunek ten poddano ścisłej ochronie, wspomniane owocniki mogły być zbierane i przechowywane przez dłuższy okres.

GORYCZAK ŻÓŁCIOWY

Właściwości lecznicze posiada również goryczak żółciowy zawierający specyficzną substancję goryczkową odznaczającą się właściwościami żółciopędnymi. Do tej pory w medycynie ludowej wielu krajów stosuje się go w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego.

TWARDZIOSZEK PRZYDROŻNY

Cenne właściwości lecznicze ma również twardzioszek przydrożny, występujący pospolicie na pastwiskach, krańcach lasów, w pobliżu ścieżek, znany z tzw. czarcich kręgów. Wywiera pozytywny wpływ na tarczycę, a wyciągi z niego są skutecznym lekiem zwalczającym gronkowce, pałeczki okrężnicy i inne bakterie.

Z kolei substancje zawarte w owocnikach grzybów z rodzaju Psilocybe (halucynogenne) znalazły zastosowanie w produkcji środków psychotropowych, wykorzystywanych w praktyce medycznej przy leczeniu niektórych chorób psychicznych, przywracaniu pamięci u chorych i w innych przypadkach.

Jak widać, lekarstwa wytworzone na bazie grzybów mają bardzo szerokie zastosowanie we współczesnej medycynie, analogicznie do preparatów pochodzenia roślinnego. Wymienione powyżej i opisane w dużym skrócie grzyby nie wyczerpują długiej listy gatunków leczniczych. Dotychczas znanych jest, jak wcześniej wspomniałem, ponad 500 gatunków grzybów wielkoowocnikowych zawierających antybiotyki.