Zgodnie z Koranem przeciętny mężczyzna mógł mieć cztery żony, ale każdej musiał zapewnić taki sam status materialny: tej samej wartości mieszkanie, zestaw mebli, biżuterię. Haremem rządziła pani, a nie pan domu. Model rodziny, w którym matka jest szefową rodu, panuje na Wschodzie do dziś. Z dr Teodozją Rzeuską* rozmawia Beata Janowska.


BEATA JANOWSKA: W XIX w. wielu Europejczyków z różnych powodów wyruszało do Turcji i krajów Orientu. Zarówno wtedy, jak i pewnie teraz ich uwagę przyciągało pewne słowo – harem.

DR TEODOZJA RZEUSKA: Harem w języku arabskim znaczy „zakazane”, ale też „święte”. Dwa najważniejsze miejsca islamu mają je w nazwie: Wzgórze Świątynne w Jerozolimie – Al-Haram asz-Szarif – i główna świątynia świata muzułmańskiego w Mekce – Al-Masdżid al-Haram. Tak też nazywa się część domu, do której nie mają wstępu obcy mężczyźni. Obcy to ci, których przebywające tam kobiety zgodnie z prawem koranicznym mogłyby poślubić. Ponieważ w islamie kobieta może wyjść za kuzyna, w haremie mogli przebywać wyłącznie jej mąż, synowie, wyjątkowo bracia i ojciec. Haremem rządziła pani, a nie pan domu. Model rodziny, w którym matka jest szefową rodu, panuje na Wschodzie do dziś. Bez jej zgody w obrębie domu nie są podejmowane żadne decyzje, mimo że to mąż lub syn reprezentują rodzinę na zewnątrz.

Ile żon mógł mieć przeciętny mężczyzna?
– Zgodnie z Koranem, a od tego nie ma ucieczki, cztery, ale każdej musiał zapewnić taki sam status materialny: tej samej wartości mieszkanie, zestaw mebli, biżuterię. Powszechne wielożeństwo w islamie to mit, liczbę żon do dziś wyznaczają finansowe możliwości mężczyzny.

Wiedza potrzebna do prowadzenia gospodarstwa w czasach bez lodówek, światła, pralek była chyba nie mniejsza niż ta zdobywana w dzisiejszym europejskim gimnazjum.
– Harem był również gospodarczą częścią domu, szkołą życia, gdzie chłopcy przebywali do siódmego roku życia, a dziewczynki do zamążpójścia. Uczono je gotowania, przędzenia, strojenia się, norm społecznych i kulturowych. Rodziny liczyły nawet kilkadziesiąt osób, było czym zarządzać! Warto dla porównania wspomnieć opisy dworu z „Nad Niemnem”, gdzie to pani domu nadawała codzienności porządek tak, aby każdy z domowników wiedział, czego się od niego oczekuje i w jaki sposób jest rozliczany ze swojej pracy.

Dla kobiet z najuboższych warstw harem był często niewielkim pokoikiem lub wydzieloną kotarą częścią domu. One ciężko pracowały na roli, czasami stając do pługa zamiast zwierząt. Całe życie spędzały praktycznie poza domem, musiały jednak mieć zakryte włosy i odpowiednią szatę zewnętrzną. Kobiety z niższych warstw robiły na targu zakupy, czasem też sprzedawały, uprawiały warzywa w ogrodach, przynosiły wodę. Bogatsze, mające służbę, mogły spacerować, pojawiały się zgodnie z zasadami Koranu w łaźniach. Muzułmanka miała prawo chodzenia przynajmniej raz w tygodniu do łaźni i jeśli mąż jej zabraniał, to mogła zażądać rozwodu. To były miejsca, których pilnowano, bo nawet jeśli łaźnie służyły mężczyznom i kobietom, to w różnych porach dnia. Czasem pani wdziewała szaty służącej i chyłkiem szła na schadzkę z kochankiem.

W niemieckim przewodniku po Turcji wydawnictwa Mayers z 1898 r. przeczytałam, że stosunki między mężem a żoną wśród mieszczan Konstantynopola są podobne do europejskich. Dzielą się troską o życie codzienne i dzieci. Autor ubolewał jednak, że Turek nie może z żoną spacerować pod rękę.
– Jest zasadnicza różnica między stosunkiem do kobiety w kulturze europejskiej i w muzułmańskiej. Europejczyk traktuje ją jak trofeum, którym się chwali: „Popatrzcie – tylu się w niej kochało, a ona jest moja”. Dla muzułmanina myśl, że jego żona mogłaby być pożądana przez innych, jest jak policzek. Jego kobieta powinna być absolutnie aseksualnym obiektem. Najmniejsza sugestia, że obcy mężczyzna się w niej zakochał, jest plamą na honorze, stąd zwyczaj noszenia szat maskujących figurę. Nawet dziś słynne piosenkarki i aktorki rzadko wychodzą za mąż, a jeśli już, to w tajemnicy. Żaden z mężczyzn nie zaryzykuje utraty szacunku społecznego wynikającego z tego, że związał się z kobietą, w której kochają się miliony mężczyzn. Wystarczy wspomnieć los słynnej egipskiej pieśniarki Umm Kulsum (1904-74), samotnej do końca, choć na jej pogrzeb przyszły 4 miliony ludzi!

W tym samym przewodniku napisano, że wśród najbogatszych na sułtańskim dworze relacje małżonków są sformalizowane, zimne i pozbawione uczuć.
– Ich więcej dzieliło, niż łączyło, nie mieli wspólnej codzienności. Mężczyzna wysokiego rodu prowadził życie poza domem, z żonami widywał się tylko podczas wizyt w ich sypialniach. Oczywiście były wyjątki. W końcu XIX w. kobiety z wyższych warstw zaczęły uczestniczyć w spotkaniach towarzyskich, w których brali udział Europejczycy, ale nigdy inni muzułmanie. Wielu Polaków podróżowało do Konstantynopola, Kairu, Aleksandrii czy Jerozolimy. Jeden z nich wspomina, że podczas kolacji wydanej przez wysokiej rangi lokalnego urzędnika gości zabawiała jego żona, Turczynka, która dobrze mówiła po francusku. Paradoks polegał na tym, że kobietom dano wolność, ale w wąskim zakresie. Mogły się odwiedzać, bogate miały w domach łaźnie i wzajemnie się do nich zapraszały. Wystawione przed drzwi haremu buciki informowały męża, że u pani domu bawi przyjaciółka. Nie mógł wejść, bo narażał się na spotkanie z obcą kobietą.

XIX w. to czas przemian w Turcji. Sułtan Abdülmecid I (1823-61) zreformował w duchu zachodnim nie tylko imperium, lecz także swój harem.
– Przez poprzednie 500 lat kobiety same nie opuszczały pałacu Topkapi, prosto z niego trafiały albo na cmentarz, albo w worku do Bosforu. Czasami towarzyszyły władcy w podróży lub udawały się na pielgrzymkę do Mekki, ale nie było mowy o prywatnym wyjściu na miasto. Dzięki reformie mogły bez przeszkód odwiedzać przebywające w stolicy europejskie damy czy iść na bazar lub spacer nad Bosfor. W końcu same mogły przyjmować wizyty bez uzyskiwania uciążliwych pozwoleń od haremowych eunuchów i od szefowej haremu, czyli sułtanki valide – sułtanki matki. Zaczęły też wraz z dworem uczestniczyć w selamlikach, czyli piątkowych oficjalnych modlitwach mających ważne znaczenie propagandowe. To był rzadki moment, gdy poddani mogli zobaczyć sułtana. Procesja dworu do meczetu, najczęściej do Hagii Sophii, podczas której kobiety z haremu jechały w ozdobnych karetach, szybko stała się atrakcją turystyczną. Co ciekawe, w Konstantynopolu prawie do XX w. tylko panie mogły jeździć w powozach. To były specjalne kolorowe wozy ciągnięte przez białe, kolorowo ozdobione woły, ale woźnica nigdy nie jechał, lecz szedł obok.

Nikt nie protestował?
– Wywołało to oburzenie zarówno u ulemów, czyli prawników, jak i u samego szejka islamu – głowy duchowieństwa. Władca wysłuchał ich zarzutów i odpowiedział, że zgodnie z Koranem jako pan domu może wyznaczać zasady i prawa swoim kobietom. Nikt nie ma prawa mieszać się w jego prywatne sprawy.

Szybko rozeszła się plotka, że jedna z jego żon ma romans ze sławnym wówczas bawidamkiem. Aby to sprawdzić, sułtan urządził ucztę w jej komnatach, a o północy kazał komuś głośno pukać. Wyobraźmy to sobie – gra kobieca orkiestra, a tu nagle łomot w drzwi. Gdy Abdülmecid I stwierdził, że dobijającym się musi być ów amant, żona spłonęła rumieńcem i omal nie zemdlała, co potwierdziło podejrzenia dworaków.

Zażądano od władcy, by natychmiast wykonano wyrok na wiarołomnej – należało ją udusić i wrzucić w worku do Bosforu. Sułtan odmówił; okazał człowieczeństwo, ale na zimno zemścił się na nieszczęśniku. Rozwiódł się z żoną i kazał pobrać się kochankom. Szybko okazało się, że utrzymanie byłej żony sułtana (mimo pensji, którą dostała) przekracza możliwości nowego męża. Ów bywalec modnych salonów europejskiej Pery zbankrutował, ona się z nim rozwiodła i wyszła trzeci raz za mąż. Nie wyszli dobrze na tym romansie.

Abdülmecid I znał zachodnie zwyczaje i zdawał sobie sprawę, że stojąca u boku władcy żona może pozytywnie wpływać na politykę. Zachowała się relacja z wizyty książęcej pary z Rosji w Konstantynopolu. Podczas uczty księżna zapytała go, co sądzi o wielożeństwie. Odpowiedział, że to straszny zwyczaj, przestarzały i bezsensowny, i że zazdrości wielkiemu księciu wspierającej go dzielnie towarzyszki.

Ale on miał 19 oficjalnych żon, żaden z sułtanów nie miał aż tylu!
– Tak, ale uchodził za kulturalnego człowieka i dżentelmena, a to, że miał tyle żon, a nie anonimowych konkubin, wskazuje, że chciał je wszystkie traktować godnie. To nie jest powalająca liczba kobiet jak na sułtański harem. Potrzebę posiadania partnerki, a nie tylko nałożnicy, dostrzegali też jego współpracownicy. Jeden z wezyrów przez lata przygotowywał dla niego niespodziankę. Było w zwyczaju, że z okazji ramadanu matka albo wielki wezyr darowywali władcy konkubinę. Ów wezyr zakupił na targu niewolników małą ładną dziewczynkę, która pochodziła z Kaukazu. Wychował ją na sposób europejski; znała języki, literaturę, była niczym wykształcona młoda panna z Wiednia czy Paryża. Abdülmecid I zakochał się w niej od razu, szybko awansowała w hierarchii. W haremie sułtana kobieta zaczynała jako niewolnica, a zwieńczeniem kariery było jego poślubienie. W ciągu jednej nocy można było awansować o kilka stopni. Nie żyła długo, urodziła troje dzieci, które szybko umarły. Nie wiadomo, czy zmarła z przyczyn naturalnych, czy została otruta przez zazdrosne konkurentki.

Do kiedy istniały targi niewolników?
– Polscy podróżnicy bywali na nich i zazwyczaj byli bardzo poruszeni tym, co widzieli. Barwnie to opisał Władysław Wężyk (1816-48), który bezskutecznie usiłował wykupić młodą kobietę. Zabrakło mu pieniędzy. Abdülmecid I planował znieść handel niewolnikami już w 1847 r., zaledwie kilkanaście lat po tym, jak niewolnictwa zakazała Wielka Brytania (1833); udało się to jego następcy w 1871 r.

Ale zachodnie wykształcenie uzyskała nie tylko ta kupiona dla władcy dziewczynka.
– Zwyczaj posyłania panien do miejscowych dobrych szkół europejskich lub nawet do Europy był powszechny na dworze kedywa, czyli wicekróla Egiptu. Mówimy o dziewczętach, które miały zostać żonami lub nałożnicami jego lub wysokich urzędników w rządzie. Istniała potrzeba pokazania, że muzułmanie są równie cywilizowani jak Europejczycy. Pani domu, która po francusku potrafiła porozmawiać i o muzyce, i o literaturze, i jeszcze pokazać własnoręcznie namalowane widoczki, robiła wrażenie na gościach z Europy. Jedna z żon władcy Egiptu pochodziła nawet z Austrii.

Musiały zawsze nosić hidżab?
– Jeśli pojawiały się publicznie, to nosiły szatę zewnętrzną, a twarz zasłaniały zazwyczaj prześwitującym muślinem. W ten sposób spełniały swój obowiązek, a grzech oglądania ich oblicza spadał na patrzącego. Często spotykały się z kobietami – żonami dyplomatów lub bogatymi podróżniczkami.

W XIX w. kilka lat mieszkała w Egipcie Anna z Szawłowskich Neumanowa (1854–1918), żona konsula austro-węgierskiego. Wychowała się w domu o dużych tradycjach patriotycznych i literackich, jej małżeństwo było szczęśliwe, przebywała z mężem na różnych placówkach dyplomatycznych Orientu i na Bałkanach. Była zafascynowana starożytnym Egiptem. Parę lat temu ukazał się reprint jej książki „Obrazy z życia na Wschodzie”. Jeden rozdział poświęciła egipskim kobietom. Uważała, że wysyłając panny do Europy i tam je edukując, wyrządza im się krzywdę, bo najpierw daje im się złudzenie wolności, po czym zamyka się je w złotych klatkach haremów.

Miała rację?
– Nie do końca. Pochodzące z wysokich rodów wykształcone damy chyba jednak potrafiły korzystać ze swobody, jaką im dawano. Jedne z pierwszych orientalnych sufrażystek pochodziły z Egiptu. Huda Szarawi została w wieku 13 lat żoną dużo starszego mężczyzny, swojego kuzyna. Po jego śmierci, w 1923 r., gdy wróciła z Rzymu z dziewiątego kongresu sufrażystek, zdecydowała się na odważny krok – na dworcu w Kairze ostentacyjnie zerwała z twarzy zasłonę. To była niebywała sensacja, po raz pierwszy kobieta z tak znanego rodu pokazała publicznie twarz. Kobiety, które przybyły ją przywitać, były zaszokowane, zapadła cisza i dopiero po chwili rozległy się gromkie brawa. Jedna z ulic w Kairze, koło placu Tahrir, nosi jej imię.

Czy w XIX w. muzułmankom podobało się wszystko, co europejskie?
– Zdecydowanie nie. W Konstantynopolu wiele lat spędziła Karolina Suchodolska, córka Michała Czajkowskiego (1804-86), słynnego Sadyka Paszy. Na fali Wiosny Ludów uciekł on z Józefem Bemem do Turcji, tam przeszedł na islam i na służbę sułtana. Karolina przebywała w haremach najwyższych warstw stolicy imperium. Jej wrażenia znamy z relacji polskich podróżników. Wspominała m.in. o wizycie w haremie jednego z ministrów sułtana. Panie haremowe po francusku zaczęły się użalać nad okropnym losem Europejek, które zmusza się do przebywania w towarzystwie obcych mężczyzn. Zmuszano je do tańców, podczas których obcy mężczyźni je obejmowali! One nie muszą tego robić, jeśli któraś z nich chce potańczyć, woła swoją almę (tancerkę) i ona dla niej tańczy. Klaszcze i ta przestaje.

Towarzyski taniec kobiety i mężczyzny jest wynalazkiem europejskim, nieznanym w innej kulturze.
– W początkach XX w. Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) przeprowadził wielkie reformy w Turcji, zmieniając system polityczny i relacje społeczne. Zrównał w prawach kobiety i mężczyzn, kobietom nakazał odsłonić twarz, a mężczyznom zdjąć fezy. Mamy relacje polskiego dyplomaty Władysława Günthera-Schwarzburga z balu, na którym młodzi Turcy tańczyli z kobietami na wzór zachodni. Wspomina: Patrzyłem na tańczących, ale wyraz ich twarzy wskazywał, że byli tak skonfundowani, jak tylko mogłaby być moja matka, gdyby zobaczyła mnie pląsającego nago w salonie pełnym gości.

W Europie w XIX w. artyści jako alibi do przedstawiania prawie nagich kobiet wykorzystywali motyw haremu. To miejsce kojarzyło im się głównie z erotyzmem. W tym wieku narodziła się fotografia. Czy fascynacja nią dotarła do świata islamu?
– Żony i córki sułtanów robiły sobie zdjęcia praktycznie od momentu jej wynalezienia, szybko zaczęły się też fotografować i pozostałe kobiety. Wyróżniamy cztery typy zdjęć. Pierwsze to te, co do których nie ma cienia wątpliwości, że przedstawiają autentyczne postaci uchwycone na ulicy bądź w innej naturalnej scenerii. Tak też zostały podpisane – „harem tego i tego”, „wędrówka haremu po pustyni”. Drugi typ to portrety wykonane w atelier. Kobieta z haremu stoi przy stoliku. Trzeci typ to zdjęcia pozowane, gdzie odgrywano jakąś scenkę rodzajową – taniec albo ulubione ujęcia kanapowe, na których kobiety rozciągnięte wygodnie na sofach palą nargile, piją kawę, rzadziej czytają książkę. Te trzy rodzaje powstawały w pracowniach znanych fotografów, których nazwiska dziś znajdujemy w podręcznikach historii fotografii. Czwarty rodzaj to sceny, które powstały w atelier europejskich na potrzeby Europejczyków, zgodnie z europejskimi wyobrażeniami. Niektóre układają się w krótką historyjkę, np. o wizycie pana w haremie. Mówimy tu o cyklach pocztówek; na pierwszych widać, jak pani się krząta wokół męża, a na ostatniej pojawia się jej prawie nagi biust. Te XIX-wieczne kartki pocztowe utwierdzały erotyczną legendę haremu, który przede wszystkim był i jest kobiecą częścią domu.

Dr Teodozja Rzeuska – egiptolog, archeolog, dyrektor Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN. Prowadziła badania m.in. w Sakkarze, Luksorze, Asuanie. Uczy w Giza Field School. Autorka książki „Haremy – skryty świat kobiet Orientu na starych pocztówkach. Poznany i opisany przez polskich podróżników, pielgrzymów, wagabundów i ekspatriantów”, Warszawa 2016

Wystawę „Odkryte – zakryte. Mężczyzna i kobieta w tradycyjnych społecznościach muzułmańskich” w Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie można oglądać do 25 maja

[ external image ]

[ external image ]

[ external image ]

O co muzułmanie się spierają, o czym dyskutują głośno, a o czym mówią tylko szeptem.

O pewnych sprawach w świecie islamu inaczej rozprawia się publicznie, a inaczej prywatnie. Zarówno za jawne, jak i publiczne dyskutowanie można jednak stracić szacunek, zdrowie, a w niektórych muzułmańskich krajach – nawet życie. Z rąk sekularnych despotów i religijnych fanatyków.

Podstawowym problemem cywilizacji islamu jest ISLAM.

A właściwie orientalna wykładnia islamu, coraz częściej poddawana historycznemu, politycznemu i społecznemu oglądowi oraz krytyce samych muzułmanów, niekiedy zaskakująco ostrej. Tradycjonalistyczna interpretacja, która nie przystaje do modernizującego się świata, jest według wielu wyznawców przeszkodą na drodze ku nowoczesności, a co z tym się wiąże – demokracji. Demokracji, której notabene nigdy nie było w żadnym muzułmańskim kraju. Świat islamu czeka na swojego Lutra oraz swojego Havla. W islamie nie ma jednak czegoś na kształt Watykanu i papieża, nie ma jednego ośrodka decyzyjnego, więc oczekiwanie może trwać bez końca, o ile nie nastąpi zasadnicza, rewolucyjna reforma. Mówi się o tym wszystkim sporo, zazwyczaj prywatnie, odmieniając na wszelkie sposoby owo słowo klucz, którym jest DEMOKRACJA.

Pogodzić islam z demokracją? To tak, jakby próbować pogodzić z nią faszyzm czy komunizm

Wszystkie kraje muzułmańskie to mniejsze lub większe dyktatury, ale przede wszystkim nie ma demokracji „oddolnie”, w relacjach międzyludzkich, w codziennym życiu. Tradycjonalistyczna wykładnia religii, opierająca się na literalnym odczycie świętych tekstów, nie zawiera bowiem w sobie wartości demokratycznych w rozumieniu zachodnim. Miliony muzułmanów pragną demokracji, ale kiedy uzmysławiają sobie, z czym się to wiąże – np. z prawami dla mniejszości religijnych, seksualnych, brakiem cenzury obyczajowej, rozdzieleniem religii od państwa czy prawem do głoszenia ateizmu i prawem do bluźnierstwa – większość z nich odrzuca taką demokrację i mówi, że pragnie demokracji islamskiej, a takowa nie istnieje. Taki zachowawczy punkt spojrzenia na demokrację i „możliwości człowieka” wiąże się z kolejnym tematem, którym jest STRACH.

Przez niektórych muzułmanów (tych bogobojnych) określany jest jako taqwa, czyli bojaźń Boża, i wiąże się z podporządkowaniem dogmatom, prawom i obowiązkom religijnym ustanowionym przez Boga, a więc niepodlegającym dyskusji, a przez innych (tych zsekularyzowanych, otwartych i zazwyczaj młodych) jako „magiczne myślenie”, które od setek lat pogrąża świat islamski w coraz większej biedzie i zacofaniu. Tych pierwszych jest ciągle przytłaczająco więcej. Strach przed karą boską na tym, a przede wszystkim na tamtym świecie jest zazwyczaj pomijany przez zachodnich badaczy. Ale to on determinuje myślenie, działanie i ogląd świata setek milionów wyznawców. O taqwie mówi się w świecie islamskim czasem jawnie, czasem publicznie, zależy od państwa i środowiska. Wiąże się to z kolejnym, być może największym problemem świata islamu, którym jest EDUKACJA.

A właściwie jej brak. Jak podała w 2015 r. International Islamic News Agency, 37 proc. muzułmanów to analfabeci. Łączna liczba książek przetłumaczonych na arabski przez ostatnie tysiąc (sic!) lat jest niższa od przekładów na hiszpański w Hiszpanii w ciągu jednego roku. To obrazuje skalę problemu cywilizacji islamu, która w średniowieczu promieniowała nauką i wiedzą na cały ówczesny świat.

Zacofanie intelektualne przekłada się na zanik krytycznego myślenia, brak nowych idei, zanik fermentu twórczego, parcie w kierunku magicznego, życzeniowego i fatalistycznego myślenia. O potrzebie edukacji mówi się w krajach muzułmańskich jawnie i równie dużo jak o demokracji, ale mało robi się sensownego, albowiem utrzymywanie w zacofaniu mas jest na rękę zarówno autorytarnym sekularnym despotom (notabene prawie zawsze popieranym przez Zachód), jak i islamskim fundamentalistom, którzy ze zrozumiałych względów niechętnie widzą obywateli dyskutujących o wszystkim ze wszystkimi na każdy temat, nawet o tym, czy Bóg istnieje, albo – jeszcze gorzej – o mrocznym przedmiocie pożądania, którym jest SEKS.

Zachodni analitycy islamu też go lekceważą, a obie te rzeczy są ze sobą związane. Cała opresyjność wobec kobiet związana jest z sięgającym początków islamu i jego dogmatyki strachem przed kobietą i jej „magiczną mocą”. Nie jest to oczywiście cecha tylko islamu, ale każdego społeczeństwa opartego na tradycjonalizmie, religijnej wspólnocie, a przede wszystkim na patriarchacie. Dogmaty i kanony islamu zakazują jakichkolwiek pozamałżeńskich relacji seksualnych, a więc ich łamanie powoduje u łamiących poczucie winy oraz strachu przed wspólnotą, a przede wszystkim przed wszystkowidzącym Bogiem.

Napierający zewsząd zachodni modernizm promuje wolność także w dziedzinie seksualnej. Wywołuje to frustracje, ekscytacje, fascynacje, zazdrość i wściekłość. Walka z seksualnością to priorytet islamskich fundamentalistów czujących na karku oddech bezbożnej nowoczesności, oddech wolności, zmysłowy oddech niezakrytej żadną zasłoną kobiety...

O tym zazwyczaj mówi się szeptem. Ale bezustannie.

Podsumowując: świat islamu to zaklęty w religii patriarchalny tradycjonalizm w starciu z galopującą coraz szybciej sekularną nowoczesnością wprowadzającą zmiany obyczajowe, innowacje myślowe oraz szeroko rozumianą wolność, a tej miliony muzułmanów bardzo pragną, ale też się jej boją. Ten napór modernizmu na tradycjonalizm jest w dekadach globalnego internetu niezwykle szybki, dla wielu (nie tylko w świecie islamu) za szybki, a to rodzi paniczny strach przed „odczarowaniem” świata niezmiennego od setek lat, lęk przed „utratą Boga”. To rodzi ISIS i przeróżnych Trumpów.

***

Nurty wyznaniowe

Pierwszy i fundamentalny do dzisiaj podział na sunnitów i szyitów historycznie jest wynikiem sporu o to, kto ma po śmierci mahometa sprawować władzę w społeczności wyznawców islamu. Część towarzyszy Proroka była zdania, że następca winien wywodzić się z jego rodziny, i dlatego popierała Alego ibn Abi Taliba, kuzyna i zięcia mahometa. Byli oni nazywani partią Alego (arab. szi’at Ali – stąd szyici). Najliczniejszą grupę szyitów stanowią tzw. imamici, którzy uważają, że 12. imam nie umarł, lecz znikł i kiedyś powróci jako Mahdi, mesjasz.

Jak szyita z sunnitą

Z kolei sunnici nazwę wywodzą od sunny, czyli tradycji Proroka. To ok. 85 proc. wyznawców islamu. Główne różnice między sunnitami a szyitami nie są natury teologicznej czy dogmatycznej, ale raczej politycznej i prawnej. Ukształtowały się one w wyniku walk politycznych między tymi ugrupowaniami, które często oskarżają się nawzajem o herezję i niewierność zasadom islamu.

Spośród nurtów sunnickich najbardziej otwarta jest szkoła hanaficka, popularna m.in. w Turcji, na Bałkanach, w Afganistanie i Pakistanie. Na drugim krańcu jest popularna w krajach Zatoki Perskiej konserwatywna szkoła hanbalicka, z której wywodzi się wahhabizm– od nazwiska Muhammada ibn Abd al-Wahhaba (1703-87), który dążył do oczyszczenia islamu z wszelkich herezji, np. kultu grobów i świętych, i przywrócenia mu prawdziwie monoteistycznego charakteru. Wahhabici głoszą też konieczność dżihadu przeciw tym, którzy bezczeszczą islam (skierowanego głównie przeciw innym muzułmanom). Pokrewny wahhabizmowi jest salafizmpostulujący odrodzenie islamu przez powrót do jego pierwotnych źródeł. Z salafizmu czerpie współczesny fundamentalizm islamski, również w najbardziej wynaturzonej formie – ISIS, Al-Kaida.

Zdarzają się też nurty ponad podziałami, jak marginalny sufizm, zwany też mistycyzmem muzułmańskim, który rozwijał się zarówno wśród szyitów, jak i sunnitów. Jego cechą charakterystyczną jest obojętność wobec rytualnych nakazów islamu; z sufizmu wywodzą się asceci zwani fakirami lub derwiszami.

Współczesne autorytety intelektualne

Fethullah Gülen – turecki teolog i filozof, reprezentant sufizmu. Mieszka w USA, ma wpływy głównie w Turcji, ale jego idee przenikają na cały świat za sprawą szkół prowadzonych w 140 krajach przez ruch Hizmet. Gülen głosi pochwałę dialogu międzykulturowego, tolerancji i otwartości, namawia do działalności charytatywnej, ale jest też silnie zaangażowany w politykę. O Hizmecie się mówi, że to potajemna grupa wpływu – jego członkowie obsadzili wiele stanowisk w tureckiej administracji i armii, dopóki nie wydał im wojny prezydent Recep Tayyip Erdogan. Oskarżył Gülena o kierowanie ubiegłorocznym puczem. Duchowny zaprzecza, by miał coś wspólnego z próbą zamachu.

Muhammad Junus – bangladeski ekonomista, laureat pokojowego Nobla z 2006 r. Zasłynął jako założyciel Grameen Banku udzielającego mieszkańcom Bangladeszu, głównie wiejskim kobietom, niewielkich pożyczek na rozkręcenie drobnej przedsiębiorczości. Sukces Grameen Banku zainspirował podobne przedsięwzięcia w wielu krajach.

Jusef al-Karadawi – egipski teolog zamieszkały w Katarze. Autor 120 książek religijnych. W telewizji Al-Dżazira prowadzi program „Szariat i życie” oglądany przez 60 mln widzów. Zaliczano go do duchowych przywódców Bractwa Muzułmańskiego, mimo że odmawiał przyjęcia oficjalnej funkcji w tej organizacji. Podczas arabskiej wiosny wrócił do Egiptu, domagał się uwolnienia więźniów politycznych, zalecał zgodę z chrześcijanami i... zabicie Muammara Kaddafiego.


Najważniejsze postaci polityczne

Ali Chamenei – najwyższy przywódca Iranu, przewodzi także ultrakonserwatystom we władzach Iranu, jednak tak umiejętnie rozdaje karty, by żadna frakcja nie zdobyła pełni władzy. Przykładem było porozumienie ze światowymi potęgami o zawieszeniu programu nuklearnego w zamian za zniesienie sankcji: Chamenei deklarował, że jest mu przeciwny, ale pozwolił je podpisać umiarkowanemu rządowi.

Muhammad ibn Salman ibn Abd al-Aziz al-Saud – 31-letni syn króla Arabii Saudyjskiej Salmana, minister obrony i wicepremier. To o wywiad z Muhammadem zabiegają zagraniczne media, bo wydaje się, że to on ma najwięcej do powiedzenia w kwestiach strategii wojen prowadzonych przez Rijad na cudzym terytorium (w Jemenie i Syrii) oraz reform gospodarczych. Obserwatorzy przypisują mu odpowiedzialność za zaostrzenie się animozji z szyitami i patronującym im Iranem.

Recep Tayyip Erdogan – prezydent Turcji, rządzi krajem (najpierw jako premier) nieprzerwanie od 2003 r. Ubiegłoroczny nieudany pucz otworzył mu drogę do zlikwidowania opozycji, zmiany konstytucji i wzięcia całej władzy. Niemniej Turcja pod jego rządami raczej zyskała na globalnym znaczeniu, choć wyraźnie osłabła jej więź z Zachodem. Erdogan jest na dobrej drodze do realizacji swojego marzenia: odbudowy imperium osmańskiego jako strefy wpływów w krajach ościennych.

Baszar al-Asad – prezydent Syrii jest osią największego współczesnego konfliktu światowego. Stoi na czele świeckiej partii Baas, jest alawitą (odłam szyizmu) – w Syrii to mniejszość rządząca (do wybuchu arabskiej wiosny) coraz mniej zadowoloną sunnicką większością. Naczelnym celem rewolucji w Syrii było obalenie Asada. Gdyby zgodził się odejść, wojna mogłaby się już dawno zakończyć. Choć wróżono mu rychły koniec, przetrwał z pomocą Iranu i Rosji, a dziś wygrywa wojnę, choć zapewne nie odzyska władzy nad całym terytorium.

Najwięksi żyjący twórcy kultury

Orhan Pamuk – autor wielkich powieści, m.in. „Stambuł. Wspomnienia i miasto”, „Muzeum niewinności”, „Nazywam się Czerwień”. W 2006 r. jako pierwszy Turek otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Demokrata, liberał, zwolennik równouprawnienia kobiet, krytyk zamordyzmu Erdogana. Znienawidzony przez nacjonalistów oraz islamistów; wytoczono mu proces za to, że w wywiadzie wspomniał, iż w Turcji zabito milion Ormian i 30 tys. Kurdów.

Dżafar Panahi – irański reżyser od 2010 r. objęty zakazem filmowania i publikowania, skazany na więzienie za „obrazę republiki islamskiej”, zwolniony na skutek protestów ludzi kina i interwencji prawników. Laureat Srebrnego Niedźwiedzia w Berlinie za film „Na spalonym” – o irańskich dziewczętach, które przebierają się w męskie stroje, żeby móc oglądać mecz na stadionie. Ostatnio dostał Złotego Niedźwiedzia za „Taxi”, paradokumentalną nowelę z życia mieszkańców Teheranu.

Fairuz – libańska pieśniarka, niezmiennie najpopularniejsza postać arabskiej sceny muzycznej. Urodziła się w 1934 r. w chrześcijańskiej rodzinie. W latach 70. śpiewała ody do niezależności i zjednoczenia Libanu, jednak zdołała uniknąć jednostronnego zaangażowania politycznego.

Najbardziej wpływowe kobiety
Fatou Bensouda – naczelna prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego, wcześniej minister sprawiedliwości i prokurator generalny Gambii. Powierzenie jej kluczowego stanowiska w MTK w jakiejś mierze było odpowiedzią na krytykę ze strony państw afrykańskich – że Trybunał sądzi wyłącznie osoby z tego kontynentu. Bensouda próbuje to zmienić – otworzyła wstępne dochodzenie w sprawie zbrodni na terytoriach palestyńskich, zapowiedziała też rozpoczęcie śledztwa w sprawie Afganistanu.

Malala Jousafzai – Pakistanka, najmłodsza laureatka Pokojowej Nagrody Nobla. W wieku 11 lat zaczęła prowadzić bloga, w którym opowiadała się za prawem kobiet do edukacji, wolności i decydowania o własnym losie. Jako 15-latka została za to zaatakowana przez talibów. Przeżyła postrzały w głowę i szyję, a po intensywnym leczeniu w Anglii kontynuuje swoją misję – „by każde dziecko na świecie mogło się uczyć”. Ostatnio zaapelowała do Donalda Trumpa, by nie zamykał drzwi przed poszkodowanymi przez wojnę dziećmi i rodzinami.

Szejk Hasina Wajed – aktualnie jedyna muzułmanka stojąca na czele państwa, za to aż 160-milionowego Bangladeszu. Od ćwierć wieku polityka toczy się tam w rytm bezpardonowej rywalizacji między dwiema paniami, Szejk Hasiną i (obecnie liderką opozycji) Begum Chaledą Zia. Dla praw kobiet nic z tego nie wynika, obie polityczki znalazły się na szczycie jako spadkobierczynie przywódców-mężczyzn.

Sri Mulyani Indrawati – w latach 2010-16 dyrektor zarządzająca Banku Światowego, obecnie z powrotem na stanowisku ministra finansów Indonezji, największego muzułmańskiego państwa. „Forbes” umieścił ją na 37. miejscu listy najbardziej wpływowych kobiet świata.