Pszczoły są z człowiekiem jako "zwierzęta gospodarskie" już od 9 tys. lat.

Kojarzą się z miodem, lataniem, bzyczeniem, niekiedy bolesnym żądleniem. A mało kto wie, że mają także świetny węch - stokrotnie lepszy od psiego. Polska badaczka wie, jak przeszkolić te owady, by mogły np. zastąpić psy w służbie celnej.
Psy mają swoje wady. - Ich szkolenie trwa długo i nie jest tanie, w Anglii kosztuje kilkanaście tysięcy funtów. Na domiar złego może się okazać, że po wydaniu tych pieniędzy pies okaże się kiepskim studentem i zwyczajnie nie będzie się nadawał do służby - mówi Joanna Bagniewska, zoolog z uniwersytetu Trent w Nottingham. - Psom też zdarza się nadinterpretować zachowania właścicieli. Zwierzę wychwytuje bardzo subtelne niewerbalne sygnały, dawane przez osobę prowadzącą. I często wskazuje nie tę walizkę, w której faktycznie coś czuje, lecz tę, która budzi podejrzenia celnika - wyjaśnia Bagniewska. - Z pszczołą nie ma tego problemu - dodaje.

Joanna Bagniewska pracowała nad szkoleniem pszczół do wykrywania materiałów wybuchowych i narkotyków. Jak mówi, przyuczenie owadów do zawodu trwa znacznie krócej niż psa. Zajmuje kilkadziesiąt sekund. - Posługiwałam się metodą warunkowania pawłowowskiego. Pszczołę umieszcza się w małym pudełku, z którego wystaje jej tylko głowa. Jedną rurką podawany jest jej wzór zapachowy, np. sentexu czy kokainy. Drugą rurką zaraz potem podaje się nagrodę - cukier - tłumaczy badaczka.

Jak tresowana pszczoła informuje o wywąchaniu czegoś podejrzanego? Niezbyt kulturalnie: pokazuje język. - Język pszczoły wysuwa się automatycznie, kiedy poszukiwany zapach do niej dociera. Przy pudełeczkach zamontowane są fotokomórki, które reagują na wysunięcie języka - wyjaśnia Bagniewska.

Pszczoły nie latają swobodnie w poszukiwaniu kontrabandy. Siedzą grzecznie w czarnym, przenośnym urządzeniu z wyświetlaczem. - Zawiera ono kilka rzędów pudełeczek z pszczołami. Jeden rząd pszczół warunkowanych na kokainę i po jednym na poszczególne materiały wybuchowe. Ostatni rząd owadów spełnia funkcję grupy kontrolnej - wyjaśnia Bagniewska.

Celnik wyposażony w takie pudełko wchodzi z nim do kontenera lub podchodzi do walizki. Wtedy na wyświetlaczu pojawia się informacja, ile pszczół z poszczególnych rzędów zareagowało wysunięciem języka. Działanie pszczelego skanera można zobaczyć na spocie przygotowanym przez serwis informacyjny brytyjskiego kanału ITV:

Pszczoła w pudełku powinna siedzieć maksimum dwa dni. - Może siedzieć dłużej, ale po tym czasie zaczyna wysychać i generalnie spada jej samopoczucie, a to wpływa na jakość odczytu - mówi Bagniewska.

Czy uwięzienie w pudełku nie jest dla nich torturą? O dziwo, tym owadom, które kojarzymy głównie z lataniem, okresowy bezruch zupełnie nie przeszkadza. - Pszczoła tylko niewielki procent swojego życia spędza w locie. Większość czasu siedzi w ulu, poruszając się w ramach swojego klastra. Pudełkowe warunki nie są dla niej niespodzianką - zapewnia naukowiec.

Metoda ma jednak swoje ograniczenia. - Nie ma uniwersalnej metody kontroli dobrej na wszystko - - przekonuje badaczka. Najlepszy pies nigdy nie znajdzie narkotyków w transporcie z kiełbasą. Dla pszczół odpowiednikiem kiełbasy będą kwiaty. Zainteresowanie kwiatami sprawia, że nie da się z usług pszczół korzystać przy przeszukiwaniu ludzi. - Bo ludzie z reguły są spryskani perfumami, a te powstają głównie na bazie ekstraktów kwiatowych - mówi Bagniewska.

W wielu sytuacjach można byłoby się jednak posłużyć pszczołami. - W praktyce mogą być to kontrole cargo w portach i na lotniskach oraz skanowanie walizek, które pasażerowie już nadali do luku bagażowego w samolocie - przekonuje badaczka.